واکسن کرونا چه زمانی آماده می‌شود؟

به گزارش تارنمای روزنامه «گاردین»، راهبردهای مهار در مؤثرترین و سختگیرانه حالت تنها سرعت شیوع بیماری تنفسی کوید-۱۹ را کاهش داده‌اند. از وقتی که سازمان بهداشت جهانی سرانجام اعلام کرد این بیماری به سطح همه گیری جهانی رسیده است، تمام چشم‌ها به تولید واکسن آن دوخته شده است زیرا تنها یک واکسن می‌تواند از بیمار شدن افراد جلوگیری کند.

در حال حاضر حدود ۳۵ شرکت و موسسه دانشگاهی در تلاشند تا چنین واکسنی را بسازند و حداقل چهار مورد از آنها همین حالا نیز گزینه‌هایی احتمالی را بر روی حیوانات آزمایش کرده‌اند. اولین مورد از این گزینه‌ها که توسط شرکت زیست فناوری «مُدرنا» (Moderna) واقع در بوستون ساخته شده است، به زودی به مرحله آزمایشات بالینی می‌رسد.

این سرعت بی سابقه در دستیابی به واکسن احتمالی را عمدتا مدیون تلاش های اولیه چینی‌ها برای توالی‌یابی ژنتیکی Sars-CoV-۲، یا ویروسی که باعث بروز بیماری کووید-۱۹ می‌شود، هستیم. چین این توالی را در اوایل ماه ژانویه به اشتراک گذاشت و به گروه‌های تحقیقاتی در سراسر جهان این امکان را داد تا ویروس زنده را کشت کرده و بر روی این که این ویروس چگونه به سلول‌های انسانی حمله و افراد را بیمار می‌کند، مطالعه کنند.  

اما این جلو بودن دلیل دیگری نیز دارد. اگرچه معمولا باورها بر این است که آنفولانزا بالاترین پتانسیل همه گیری جهانی را دارد و هیچکس نمی‌توانست پیش بینی کند که بیماری عفونی بعدی که جهان را تهدید خواهد کرد توسط یک کروناویروس ایجاد می‌شود، اما ویروس شناسان با کار کردن بر روی پاتوژن‌های الگو، محکم کاری کردند. «ریچارد هچت» مدیرعامل شرکت غیرانتفاعی «ائتلاف  نوآوری‌های آمادگی درمقابله ‌با اپیدمی» یا «کپی (Cepi)» که تلاش‌ها برای تامین مالی و هماهنگی ساخت واکسن برای کووید-۱۹ را هدایت می‌کند، می‌گوید: «سرعت ما در تولید این گزینه‌ها عمدتا بر پایه سرمایه‌گذاری‌ بر آگاهی‌ها از چگونگی ساخت واکسن برای دیگر کروناویروس‌ها استوار است.»

کروناویروس‌ها عامل ایجاد دو مورد از جدیدترین اپیدمی‌ها یعنی سندرم حاد تنفسی (سارس) و سندرم تنفسی خاورمیانه (مرس) بوده‌اند. در هر دو مورد کار ساخت واکسن پس از مهار همه‌گیری آغاز شد و این واکسن‌ها کنار گذاشته شدند. حال شرکت نواواکس (Novavax) در مریلند این واکسن‌ها را برای ویروس Sars-CoV-۲ تغییر کاربری داده است و می‌گوید چندین گزینه آماده دارد که همین بهار به آزمایش بالینی می‌رسند. در عین حال، شرکت «مدرنا» نیز نمونه واکسن احتمالی خود را از روی تحقیقات پیشین موسسه ملی آلرژی و بیماری‌های عفونی آمریکا بر روی ویروس مرس ساخته است.  

همان‌طور که از نامش پیداست، ۸۰ تا ۹۰ درصد ژنتیک Sars-CoV-۲ با ویروس عامل بیماری سارس مشترک است. هر دو از نواری از اسید ریبونوکلئیک یا آر اِن اِی در داخل یک کیسه پروتئینی کروی که با اسپایک پوشیده شده است، تشکیل شده‌اند. این اسپایک‌ها به گیرنده های سلول های ریه انسان قفل شده و به ویروس اجازه می‌دهند وارد سلول شود. ویروس پس از وارد شدن، پیش از آن که از سلول خارج شده و در ضمن این فرآیند آن را از بین ببرد، دستگاه تکثیر آن را به تولید نسخه‌های بیشتر از خود فریب می‌دهد.

همه واکسن‌ها طبق همین اصل اساسی کار می‌کنند. آنها معمولا از طریق تزریق و در دُز پایین یک بخش یا تمام پاتوژن‌ها را به سیستم ایمنی انسان وارد می‌کنند تا آن را به تولید پادتن تحریک کنند. پادتن‌ها نوعی حافظه ایمنولوژیک هستند که اگر یک بار برانگیخته شوند، به محض آن که فرد در معرض ویروس در شکل طبیعی آن قرار گیرد، فورا علیه آن صف می‌کشند.

به طور سنتی، ایمن سازی با استفاده از اشکال زنده و ضعیف ویروس و یا بخشی یا تمام آن پس از غیرفعال شدن در اثر حرارت یا مواد شیمیایی، حاصل می‌شود. این روش‌ها معایبی دارند. ویروس زنده می‌تواند در بدن میزبان به تکامل خود ادامه دهد و به عنوان مثال بخشی از قدرت بیماری‌زایی خود را بازیابی کرده و گیرنده را بیمار کند. همچنین برای دستیابی به درجه حفاظت لازم به دُزهای بالاتر یا تکرار تزریق ویروس غیرفعال نیاز است. برخی از پروژه‌های ساخت واکسن کووید-۱۹ از این رویکردهای امتحان پس داده استفاده می‌کنند اما دیگر پروژه‌ها به فناوری‌های جدید روی آورده‌اند. به عنوان نمونه یکی از راهبردهای جدید که شرکت نواواکس از آن استفاده می‌کند، ساخت یک واکسن «نوترکیب» (recombinant) است. ساخت چنین واکسنی مستلزم استخراج کد ژنتیکی پروتئین اسپایک موجود در سطح Sars-CoV-۲ است که بخشی از این ویروس است که بیش از سایر بخش‌ها ممکن است باعث ایجاد یک پاسخ ایمنی در انسان شود. روش‌های دیگر که حتی از این روش نیز جدیدترند، پروتئین اسپایک را دور زده و واکسن‌ها را از خود دستور ژنتیکی می‌سازند. این روش کار شرکت‌های «مدرنا» و «کیوروک» (CureVac) است که هر دو در حال ساختن واکسن Covid-۱۹ از پیام رسان آر ان ای هستند.  

آزمایشات بالینی که پیش درآمدی ضروری برای دریافت تاییدیه و مجوز قانونی هستند، معمولاً در سه مرحله انجام می شوند: در مرحله اول واکسن بر روی چند داوطلب سالم آزمایش شده و عواض جانبی آن کنترل و مانیتور می‌شوند. در مرحله دوم موثربودن واکسن بر روی چند صد نفر که معمولا در بخشی از جهان که مبتلا به این بیماری است، زندگی می‌کنند، آزمایش می‌شود. در مرحله سوم نیز همین کار بر روی چند هزار نفر انجام می‌شود. همزمان با آن که واکسنهای آزمایشی از این سه مرحله عبور می‌کنند، نرخ حذف بالایی وجود دارد. همانطور که «بروس گلین» گرداننده برنامه ایمن سازی جهانی موسسه غیرانتفاعی «واکسن سابین» در واشنگتن دی سی می‌گوید: «همه اسب هایی که دریچه آغاز مسابقه را ترک می‌کنند، به خط پایان نمی‌رسند.»

دلایل موجه و خوبی برای این امر وجود دارد. این گزینه‌ها یا خطرسازند و بی تاثیر و یا هر دو. حذف نمونه های معیوب ضروری است و به همین علت است که نمی‌توان از آزمایشات بالینی شانه خالی کرد یا آنها را سرسری گرفت. اگر تنظیم کنندگان مقررات قبلاً محصولات مشابهی را تائید کرده باشد، ممکن است کار تائید و تصویب تسریع ‌شود. به عنوان مثال واکسن سالانه آنفولانزا محصول یک خط مونتاژ مجهز است که هر سال فقط یک یا چند واحد و معیار درآن باید به روز شود. در مقابل، Sars-CoV-۲ یک پاتوژن جدید در انسان‌ است و بسیاری از فناوری‌های مورد استفاده برای ساخت واکسن این ویروس نیز نسبتا جدید هستند و آزمایش نشده‌اند. تا به امروز هیچ واکسن ساخته شده از مواد ژنتیکی – آر ان ای یا دی ان ای–  تایید نشده است. بنابراین با گزینه‌های واکسن احتمالی کووید-۱۹ باید به عنوان واکسن‌های کاملاً جدید رفتار شود و همانطور که گولین می‌گوید: «اگرچه فشار زمانی برای هرچه سریعتر انجام دادن کارها وجود دارد اما مهم است که میانبر نزنیم.»

نمونه ای از این مورد واکسنی است که در دهه ۱۹۶۰ برای مقابله با ویروس سین سیشیال تنفسی ساخته شد، ویروس شایعی که باعث ایجاد علائم شبه سرماخوردگی در کودکان می‌شود. در آزمایشات بالینی مشاهده شد که این واکسن علائم بیماری را در نوزادان مبتلا تشدید می‌کند. اثری مشابه نیز در حیواناتی که نمونه اولیه از واکسن آزمایشی سارس بر روی آن ها آزمایش شده بود، مشاهده شد. این واکسن بعدها برای رفع این مشکل اصلاح شد اما حال که قرار است برای درمان  Sars-CoV-۲ استفاده شود باید مورد آزمایشات ایمنی دقیق قرار گیرد تا خطر تشدید بیماری رفع شود.

به خاطر این دلایل است که دریافت تائیدیه و مجوز قانونی برای یک واکسن آزمایشی معمولا یک دهه یا بیشتر طول می‌کشد و به همین دلیل است که وقتی دونالد ترامپ رئیس جمهوری آمریکا در جلسه دوم مارس در کاخ سفید خواستار آن شد تا واکسن کووید-۱۹ تا انتخابات ماه نوامبر آمریکا آماده باشد، باعث سردرگمی و حیرت شد. «آنلیز وایلدر اسمیت» استاد بیماری‌های عفونی دانشکده بهداشت و درمان استوایی لندن می‌گوید: «من نیز مانند اکثر ویروس شناسان فکر نمی‌کنم این واکسن تا قبل از ۱۸ ماه آینده آماده شود.» این کوتاهترین زمانی است که می‌توان متصور شد تازه با این فرض که هیچ مشکل و مانعی به وجود نخواهد آمد.

در این میان یک مشکل بالقوه دیگر نیز وجود دارد. به محض تائید واکسن کرونا، به تعداد بالایی از آن نیاز خواهد بود و بسیاری از سازمان‌هایی که در تلاش ها برای ساخت این واکسن دست دارند، از ظرفیت تولید لازم برای تامین تقاضا برخوردار نیستند. تولید واکسن از لحاظ تجاری، به خودی خود یک ریسک است زیرا تنها تعداد معدودی از واکسن های آزمایشی به کلینیک‌ها راه پیدا می‌کنند. دستگاه‌ها و تاسیسات تولید باید متناسب با واکسن‌های خاص تنظیم شوند و بالا بردن مقیاس تولید آن هم وقتی هنوز نمی دانید که آیا محصول شما موفق خواهد بود یا نه از نظر تجاری امکان پذیر نیست. «ائتلاف نوآوری‌های آمادگی درمقابله ‌با اپیدمی» و سازمان‌های مشابه برای به دوش کشیدن بخشی از این ریسک به وجود آمده‌اند و به شرکت‌ها برای ساخت واکسن‌های ضروری و موردنیاز انگیزه می‌دهند. «ائتلاف نوآوری‌های آمادگی درمقابله ‌با اپیدمی» قصد دارد تا به طور موازی در تولید واکسن کووید-۱۹ و افزایش ظرفیت تولید سرمایه گذاری کند. این موسسه اوایل ماه جاری برای انجام این کار درخواست مبلغی معادل ۲ میلیارد دلار کرد.

پس از تائید واکسن کووید-۱۹، مجموعه دیگری از چالش‌ها بروز خواهد کرد. آنطور که «جاناتان کوییک» کارشناس بهداشت جهانی از دانشگاه دوک در کارولینای شمالی و نویسنده کتاب پایان اپیدمی‌ها (۲۰۱۸) می‌گوید: «دستیابی به واکسنی که بی خطر و موثر بودن آن در انسان‌ها اثبات شده باشد، در بهترین حالت حدود یک سوم آن چیزی است که برای یک برنامه ایمن سازی جهانی نیاز است. شاید زیست شناسی ویروس و فناوری تولید واکسن از عوامل محدود کننده باشند، اما احتمال این که سیاست و اقتصاد مانعی برای ایمن سازی باشند، بسیار بیشتر است.»

مشکل حصول اطمینان از آن است که واکسن به دست تمام افرادی که به آن نیاز دارند، می رسد. این امر حتی در داخل کشورها نیز یک چالش است و برخی نیز دستورالعملهایی را در این خصوص تدوین کرده‌اند. به عنوان مثال در سناریوی همه گیری آنفولانزا، انگلستان با هدف کلی پایین نگه داشتن نرخ ابتلا و مرگ، واکسیناسیون کادر درمانی و افراد آسیب‌پذیر از جمله کودکان و زنان باردار را در اولویت قرار می‌دهد. اما وقتی پای یک پاندمی در میان باشد، کشورها باید برای دسترسی و استفاده از دارو با یکدیگر نیز رقابت کنند.

از آنجایی که پاندمی‌ها معمولا بیشترین آسیب را به کشورهایی که شکننده ترین و محرومترین سیستم بهداشت و درمان را دارند می‌زنند، وقتی پای واکسن به میان می‌آید بین نیاز و قدرت خرید عدم توازنی ذاتی وجود دارد. به عنوان مثال در جریان همه گیری آنفولانزای H۱N۱ در سال ۲۰۰۹، کشورهایی که پول لازم را داشتند منابع واکسن را تصاحب کردند و دست کشورهای فقیر خالی ماند. اما همچنین می‌توان سناریویی را متصور شد که مثلا هند که یکی از تأمین کننده‌های اصلی واکسن برای جهان در حال توسعه است، تصمیم بگیرد قبل از صادر کردن واکسن‌های تولیدی از آن‌ها برای حفاظت از ۱.۳ میلیارد جمعیت خود استفاده کند.

سازمان بهداشت جهانی در شرایط خارج پاندمی، دولت‌ها، بنیادهای خیریه و واکسن سازان را برای توافق بر سر یک راهبرد توزیع عادلانه جهانی دور هم جمع می‌کند و سازمان هایی چون گاوی (Gavi)، سازو کارهای نوین تأمین اعتبار برای تضمین عرضه واکسن به کشورهای فقیرتر ابداع کرده‌اند. اما هر پاندمی با دیگری متفاوت است و هیچ کشوری به تمهیدات پیشنهادی سازمان بهداشت جهانی متعهد نیست و این امر مجهولات بسیاری را برجای می‌گذارد. همانطور که «ست برکلی» مدیر عامل Gavi خاطرنشان می‌کند: «سوال اینجاست در شرایطی که یک فوریت ملی در جریان باشد، چه اتفاقی خواهد افتاد؟»

در این باره بحث و اختلاف نظر وجود دارد اما برای دیدن نتیجه باید مدتی منتظر ماند. ویلدر اسمیت می گوید که احتمالا پیش از آن که واکسن کرونا ساخته شود این بیماری همه گیر به اوج خود رسیده  و در سراشیبی خواهد افتاد. با این حال ساخت یک واکسن همچنان می‌تواند جان بسیاری از افراد را نجات دهد به خصوص اگر این ویروس مثل آنفولانزا به یک آندمی یا یک ویروس همیشگی تبدیل شود و شیوع دوباره و احتمالا فصلی داشته باشد. اما تا آن زمان امیدمان به مهار حداکثری این بیماری است. در تکرار توصیه بهداشتی مهم این روزها، دستان خود را مرتب با آب و مایع دستشویی بشویید.