تنیدن زندگی در تار و پود چوب

به گزارش ایرنا، امروزه در حالی که در بسیاری از خانه‌ها وسایل فلزی، چینی و پلاستیکی جایگزین ظروف سفالی و مسی شده اما هنوز هم در برخی از خانه‌ها وسایل چوبی زینت‌بخش فضای داخلی هستند هر چند این حضور بیشتر به صورت دکور و برای تلفیق دنیای مدرن با دنیای سنتی است.

وجود وسایل چوبی و کاربردن آن در آشپزخانه، سابقه‌ای دیرینه دارد اما کم‌کم نسل‌های جدید میانه خوبی با این وسایل و ابزارهای چوبی نداشته و بیشتر ظروف و وسایل پلاستیکی و فلزی را ترجیح داده‌اند این در حالی است که ابزار چوبی در مقایسه با وسایل پلاستکی کمترین آسیب را به سلامتی افراد وارد می‌کنند.

هنوز هم شاید برخی سبدها، دمکش و آبکش‌های ساخته شده از چوب را که روزی مادران هنگام کار در آشپزخانه‌ها مورد استفاده قرار می‌دادند به یاد دارند و طعم و بوی پلو قبل از دم‌کشیدن روی آبکش‌های چوبی هنوز از خاطره‌ها نرفته است.

در این تغییر و تحولات رفتاری، تنها وسایل چوبی نیستند که از اذهان دور شدند بلکه سازندگان و هنرمندان این صنایع دستی نیز از سوی جامعه به فراموشی سپرده شدند.

یکی از این هنرمندان قدیمی و پیشکسوت در شهرستان مهاباد استاد “پیروت امینی‌آذر” نام دارد وی که به استاد “پیروت مشهور است و اکنون “۶۵ بهار از عمرش را سپری کرده از ۱۵ سالگی نزد یکی از استادکاران منطقه، سبدبافی را فرا گرفته و تاکنون به این حرفه مشغول است.

برای دیدار و بازدید از کارگاه کوچک این هنرمند سبدباف راهی یکی از مناطق حاشیه شهر مهاباد شدم و در خیابان “مولوی شرقی” این شهر در کوچه‌ای بن‌بست که منزل استاد “پیروت” در آن حوالی بود به پرس‌وجو پرداختم.

استاد “پیروت امینی‌آذر” به همراه همسرش “هاجر اقدسی” در طبقه هم‌کف خانه‌ای نوساز زندگی می‌کنند و در قسمت ورودی خانه که حالت پارکینگ داشت، سبدبافی می‌کند و سبدها را در همان کارگاه کوچک می‌سازد و می‌فروشد و مازاد آن را به هفته بازار مهاباد یا فروشگاه‌های صنایع دستی می‌برد؛ در زبان محلی کُردی به سبد “سه‌له” می‌گویند.

استاد “پیروت” در قسمتی از پارکینگ مشغول سبدبافی بود، چند سبد بافته شده در اندازه‌ها و با کاربردهای متفاوت، در قسمت دیگر شاخه‌های بریده شده (ترکه‌ها) بید در رنگ‌های مختلف و بخاری گازسوزی که گرمابخش کارگاه بود از دور خودنمایی می‌کردند.

استاد “پیروت” در قسمتی از کارگاه پشت به دیوار مشغول بافتن سبدی کوچک بود و وقتی فهمید صدای رادیو اجازه نمی‌دهد که به خوبی متوجه حرف‌های استاد شوم، صدای رادیو را کم کرد و گفت: متولد سال ۱۳۳۵ روستای “ایل‌تیمور” مهاباد هستم و در سن جوانی حدود ۱۵ ساله نزد یکی از استادکاران این حرفه به نام استاد “رسول” سبدبافی را فرا گرفتم و از آن موقع تاکنون مشغول این کار هستم و از این راه امرا معاش می‌کنم.

وی اضافه کرد: برای چیدن شاخه‌های جوان (ترکه) بید به رودخانه‌ مهاباد و سرشاخه‌های رودخانه سمینه رود در روستاهای “کاولان”، “کولتپه”، “کیتکه” و “قزلوی” می‌روم و گونه‌های بید مرغوب را پیدا و آنها را هرس می‌کنم.

هرس درختان بید هیچ زیانی به آنها نمی‌رساند بلکه برای آنها مفید هم هست و باعث می‌شود به جای رشد شاخه‌های اضافی تنه درخت بزرگتر شود

وی افزود: هرس درختان بید هیچ زیانی به آنها نمی‌رساند، بلکه برای آنها مفید هم هست و باعث می‌شود به جای رشد شاخه‌های اضافی تنه درخت بزرگتر و ارتفاع آن بیشتر شود.

استاد “پیروت” گفت: البته امکان چیدن شاخه‌های (ترکه‌ها) بید تنها در اواخر پاییز تا اوایل بهار وجود دارد و در بهار چون برگ درختان رشد می‌کند امکان برداشت وجود ندارد و در این بازه زمانی سبدبافی را تعطیل می‌کنم و دوباره در فصل پاییز این کار را از سر می‌گیرم.

وی اضافه کرد: علاوه بر بید شاخه (ترکه) درختان دیگری مانند ارغوان، آلبالو و هر درختی که شاخه‌های نرم داشته باشد برای سبدبافی کاربرد دارد و می‌تواند از آن استفاده کرد اما با توجه به اینکه درخت بید از سایر درختان بیشتر و چوب آن به نسبت نرم‌تر است از آن استفاده می‌کنم. 

استاد “پیروت” درخت بید را خوب می‌شناسد و می‌گوید که پنج نوع بید شامل بید سور (قرمز)، بید ره‌شه (سیاه)، زرده بید، بید لاوین و شوره بید (بید زینتی) وجود دارد که تنها رقم آخر به دلیل استحکام کم برای سبدبافی مناسب نیست.

وی با اشاره به اینکه در طول فصلی که سبدبافی انجام نمی‌دهم، علاوه بر فروش سبدها در بازارهای مختلف از جمله جمعه بازار و تاریکه بازار مهاباد حضور پیدا می‌کنم افزود: در این بازارها نیز ضمن فروش سبدها، مشتریان جدیدی برای سبدها پیدا می‌کنم.

سبدها اشکال مختلف و کاربردهای متفاوت دارد

یکی از جذابیت‌های کارگاه سبدبافی استاد “پیروت “تنوع در نوع سبدها و اندازه‌های مختلفی بود که هر کدام از آنها به گفته استاد کاربرد متفاوتی دارد و برای کارهای مختلف مورد استفاده قرار می‌گیرد.

استاد”پیروت” اشاره به سبدهای مخصوص و پهن کارگاه کرد و گفت: این نوع سبد در زبان محلی به آن “سه‌له” می‌گویند و در گذشته که آبکش۲های فلزی و پلاستیکی نبود از آن به عنوان آبکش برنج و حبوبات استفاده می‌کردند و علاوه بر آن برای خشک کردن میوه‌های مختلف از جمله زردآلو و خشک کردن سبزیجات و درست کردن کشک هم مورد استفاده قرار می‌گیرد.

وی با شاره به اینکه این نوع سبد مخصوص و دایره‌ای است و قطر آن ۷۰ تا ۹۰ سانتی‌متر است افزود: خانواده‌های قدیمی از “سه‌له” به عنوان وسیله برای برپایی خان (سفره) یک و ۲ نفری هم استفاده می‌کردند و با توجه به اندازه پهنی که دارد بسیار مناسب است و به خاطر اینکه وزن کمی دارد جابجایی آن بسیار راحت است.

وی اضافه کرد: برخی از افراد از این نوع سبد که عمق بیشتری دارد به عنوان محلی برای نگهداری نان روی سفر استفاده می‌کنند و سبدهای دارای دسته برای نگهداری میوه روی میز غذاخوری و پذیرایی کاربرد دارد.

وی اظهار داشت: اگر مشتری سفارشی داشته باشم سبد را بر اساس سفارش وی درست می‌کنم و در این خصوص هیچ مشکلی ندارم.

استاد “پیروت” با وجود اینکه سواد خواندن و نوشتن ندارد اما اعداد را می‌تواند بخواند و در روند ساختن سبدها با متر فلزی کارش را اندازه‌گیری می‌کند که عرض، طول و ارتفاع سبد همان اندازه دلخواه باشد.

وی گفت: اگر خانواده‌ها به صورت اصولی از این سبدها استفاده و قبل از استفاده کمی با آب آن را نمناک کنند، هر سبد بیش از ۱۰ سال می‌تواند عمر کند.

وی در مورد مراحل ساخت سبد نیز افزود: هر سبد در ابتدا باید چهار شاخه به عنوان “تیر” (اسکلت) در کنار هم قرار گیرد و سپس با شاخه‌های نازک‌تر که به آن “تیوه‌دان” می‌گویند بدنه سبد بافته می‌شود و در پایان شاخه‌های اضافی باید قطع شود.

وی گفت: از زمانی که این کار را آغاز کرده‌ام تاکنون بیش از سه تا چهار هزار سبد را درست کردم و برای امرار معاش خود بیشتر آنها را فروختم و تعدادی را هم به دوستان و خانواده‌های فامیل هدیه دادم.

گرم صحبت با استاد “پیروت” بودم که همسرش دایه “هاجر” با سینی چای تازه دم از راه رسید و در ابتدا تمایل به مصاحبه و گرفتن عکس نداشت.

دایه”هاجر” نیز در طول این ۵۰ سال همراه و همدم استاد “پیروت” بوده و حاصل زندگی مشترک آنان هفت فرزند شامل پنج دختر و ۲ پسر است که همگی ازدواج کردهاند و تنها پسر بزرگ خانواده به نام کاک “کریم” با آنها زندگی می‌کند.

دایه”هاجر” می‌گوید: از اینکه بیشتر مشتریان استاد “پیروت” خانم‌ها هستند ناراحت نمی‌شود و برخی مشتریان از دوستان و آشنایان هستند.

این یار و همدم استاد “پیروت” دوباره نگاهی با معنی به استاد کرد و گفت: چند روز پیش که استاد در بازار بود و به خاطر اینکه چند بار زنگ زدم گوشی استاد “پیروت” مشغول (درحال تماس) بود ناراحت شدم و از او سوال کردم که این همه با چه کسی حرف می‌زدی؟

وی افزود: در سال‌های قبل خانه ما بسیار کوچک و تنها ۲ اتاق و هفت بچه هم داشتیم و استاد “پیروت” در قسمتی از خانه سبدبافی می‌کرد و مشتریانش هم برای خرید به خانه می‌آمدند.

وی اضافه کرد: چند باری از وی می‌خواستم که سبدبافی را ترک کند و به دنبال کار دیگری بگردد اما استاد “پیروت” نمی‌توانست دست از این کار بکشد و اوقات فراغتش را به بیکاری سپری کند و برای همین دوباره سبدبافی را شروع می‌کرد.

وی اظهار داشت: در این روزهای شیوع ویروس کرونا، خیلی خوشحالم که استاد “پیروت” در کارگاهش مشغول سبدبافی است و کمتر به بیرون از خانه می‌رود.

استاد “پیروت” با انتقاد از اینکه سبدبافی که یکی از صنایع دستی هم است اما کمتر مورد توجه مسوولان قرار دارد اضافه کرد: در طول چند سالی که سبدبافی می‌کنم هیچ مسوولی از جمله مسوولان میراث فرهنگی از کارگاهم بازدید نکرده است و به جز چند نفر، کسی هم تمایل به فراگیری هنر سبدبافی نداشته است.

مهاباد شهرستان پیشتاز صنایع دستی آذربایجان‌غربی

هنر صنایع دستی در بین مهابادی ها از محبوبیت زیادی برخوردار است و بسیاری از خانواده‌های این شهرستان دارای حداقل یک هنرمند در رشته‌های قالی‌بافی، گلدوزی، گلیم‌بافی، سفالی و سبدبافی هستند و علاوه بر هنرمندانی که در این زمینه فعالیت می‌کنند، ۹۰۰ هنرجو هم در دوره‌های مختلف صنایع دستی شرکت می‌کنند.

سرپرست میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی مهاباد گفت: مهاباد یکی از شهرستان‌های پیشتاز آذربایجان‌غربی در زمینه صنایع دستی است و علاوه بر هنرمندان زیادی که در صنایع دستی فعالیت می‌کنند تاکنون ۹۰۰ هنرجو نیز در رشته‌های متخلف مهارت‌های لازم را فرا گرفتند.

۱۳۷ نفر از مجموع هنرمندان صنایع دستی این شهرستان دارای بیمه تامین اجتماعی و بیمه روستاییان و عشایر هستند و میراث فرهنگی از بیمه هنرمندان رشته‌های مختلف استقبال می‌کند

عبید سرخابی افزود: از مجموع هنرمندان صنایع دستی این شهرستان ۱۳۷ نفر دارای بیمه تامین اجتماعی و بیمه روستاییان و عشایر هستند و میراث فرهنگی از بیمه هنرمندان رشته‌های مختلف استقبال می‌کند.

وی با اشاره به دیگر حمایت‌های میراث فرهنگی از هنرمندان اظهار داشت: واگذاری مجوز برای برپایی نمایشگاه و دوره‌ها و کلاس‌های آموزشی و معرفی هنرمندان به بانک‌های عامل برای دریافت تسهیلات اشتغالزایی از دیگر حمایت‌های این اداره از هنرمندان صنایع دستی و گردشگری است.

وی با اشاره به اینکه آمار دقیقی از هنرمندان سبدباف این شهرستان در دسترس ندارد افزود: هنرمندان این رشته نیز باید با توجه سلیقه مشتریان و نیاز بازار فعالیت خود را ادامه دهند و در این زمینه خلاقیت و نوآوری داشته باشند.

وی اضافه کرد: دیگر روش‌های سنتی و قدیمی سبدبافی در جامعه کاربرد زیادی ندارد و این رشته نیز متحول شده و سبدبافی در بخش دکوراسیون خانه‌ها به جای ابزاری برای انجام مایحتاج روزمره مورد استفاده قرار می‌گیرد.

 سبدبافی هنری ایرانی با قدمت تاریخ 

سبد از قدیمی‌ترین بافته های بشر است و از همان زمان که بشر با تنیدن ساقه‌ها و شاخه‌های نازک درهم آشنا شد، سبدبافی را نیز آغاز کرد و در آثاری که از مصر باستان به دست آمده، زن‌های مصری که سبدهای میوه روی سر و آهوبره در بغل دارند، دیده می‌شود.

انسان‌ها در طول قرن‌های گذشته هنر سبدبافی را از نسلی به نسلی دیگر انتقال دادند و امروز این صنعت با ترکیب هنر و خلاقیت توانسته خود را با سلایق و ذایقه مردم امروزی هم تطبیق دهد و از یک هنر سنتی و قدیمی در دهه های قبل، به یک کالای لوکس و زینتی تبدیل شده است.

در گذشته‌های دور به علت نبود دسترسی آسان به مواد پلاستیکی و فلزی، مردم از سبدهای چوبی برای کارهای روزانه و به عنوان ابزار کار و فروش محصولات استفاده می‌کردند و مواد اولیه آن به آسانی در دسترس همگان قرار داشت.

با ورود مواد پلاستیکی و فلزی، سبدهای چوبی که از استحکام و تنوع کمتری برخوردار بودند، جای خود را به این محصولات جدید دادند و هنر سبدباقی تا حدودی حالت همگیری خود را از دست داد و تنها بخشی از جامعه این حرفه را به عنوان نوعی هنر دنبال می کنند.

در جنوب ایران سبد را بیشتر با برگ خرما می‌بافند، در برخی شهرهای خوزستان از نی و قیطان در آذربایجان‌غربی و شرقی از شاخه های نازک درختان آلبالو و سنجد و در خراسان از شاخه های ارغوان و بیدمشک استفاده می شود. ‏

در مناطق جنوبی آذربایجان‌غربی و استان کردستان نیز از قدیم سبدبافی ( سه‌وته بافی) مرسوم بوده و هنرمندان از شاخه‌های نازک درختان، ابزار و ظروف مختلفی را می ساختند و در زندگی روزمره از آن استفاده می‌بردند.

در این مناطق از ترکه‌های درختان ارغوان و بید که به صورت خودرو (وحشی) و به فراوانی وجود دارد، در صنعت سبدبافی در قالب‌ها و اندازه‌های مختلف استفاده می‌شود. 

مهاباد با بیش از ۲۳۷ هزار نفر جمعیت یکی از قطب‌های مهم رشته‌های مختلف صنایع دستی در آذربایجان‌غربی به شمار می‌رود.