فرهنگ و ادبیات ایلات و عشایر نیازمند توجه بیشتر

به گزارش روز جمعه خبرنگار ایرنا، زندگی ایلات و عشایر با فرهنگ، هنر و ادبیات خاص این مناطق گره خورده است. نوازندگی چگور و بالابان، نی، قارقی و چاوور، نه تنها بخشی از زندگی ایل بزرگ شاهسون بغدادی، بلکه به تناسب گستردگی این قوم، ایلات و عشایر استان های مختلف را نیز فراگرفته است.

ایل بزرگ شاهسون بغدادی با ۳۲ طایفه بزرگ و کوچک در بسیاری از استان های کشور از جمله همدان، مرکزی، قم، قزوین، اردبیل، آذربایجان ها، زنجان، اصفهان، فارس و خراسان سکونت دارند و بسیاری از ساکنان این استان ها به ویژه در مناطق عشایرنشین و روستایی را شاهسون های ایل بزرگ بغدادی تشکیل می دهند.

با وجود این گستردگی، بسیاری از آثار فرهنگ و هنر، تاریخ، ادبیات، زبان و فولکلور این ایلات مورد بی مهری قرار گرفته و در غبار زمان به فراموشی سپرده شده است.

در این گفتگو با ابوالفضل فردوسی (عارف) یکی از فعالان فرهنگی و هنری شاهسون در زمینه ضرورت حمایت و صیانت از فرهنگ و ادبیات این ایل بزرگ به گفتگو نشستیم.

این پژوهشگر در زمینه جمع آوری لغات و اصطلاحات ایل بزرگ بغدادی تلاش می کند و سروده هایی را نیز به تناسب و فراخور فرهنگ و ادبیات ایل شاهسون به زبان شیرین ترکی شاهسونی داشته است که مورد توجه آشیق ها و خوانندگان برای اجرا واقع شده است.

فردوسی با اشاره به اینکه، در جشنواره های بسیاری شرکت و اجرای شعر داشته است، گفت: در شهر تهران نیز دو جشنواره با همکاری نهادهای هنری و فرهنگی شهری برگزار کرده است که به زندگی ایلات و عشایر شامل سیاه چادر، نان پختن، مشک زدن و عروس و داماد نمادین ایل شاهسون با کلیه رسوم آن مربوط می شود.

وی، اجرای هالای (حرکات موزون محلی ایل شاهسون بغدادی) با لباس محلی، آغاج آغاج (چوب بازی سنتی ایل)، اجرای آشیقی در جشنواره در حضور معاون وزیر آموزش و پرورش وقت (سال ۱۳۹۱)، دومین جشنواره پارک پلیس تهران منطقه ۴ را  از جمله برنامه هایی نام برد که توانسته است با همکاری برخی چهره های فرهنگی برگزار کند.

سوال: از چه زمانی شما در زمینه فرهنگ و ادبیات ایل بزرگ بغدادی به ویژه در زمینه فرهنگ فولکلور این ایل و لغات و اصطلاحات آن فعالیت های تحقیقی خود را آغاز کرده اید؟

فردوسی: از حدود سال ۱۳۸۴ در مورد ایل شاهسون و فرهنگ و اصطلاحات آنها تحقیق می کنم و در مورد رسوم و آداب و داستان های کوتاه ایل و جمع آوری لغات اصیل آن فعالیت دارم.

همچنین در ترجمه کتاب “چل یکدنه بایاتی” اشعار فولکلور ایل بغدادی با نویسنده کتاب جناب علی حاجیلی همکاری داشتم.

در همین راستا با مرحوم اردشیرخان سیف خانی محقق نام آشنای ایلات و عشایر استان های مرکزی ایران در مورد تاریخ و فرهنگ ایل شاهسون بغدادی به مدت پنج سال همکاری کردم.

اردشیرخان سیفی خانی از کسانی است که تلاش های زیادی در زمینه جمع آوری فرهنگ و ادبیات ایل بغدادی داشت و دست نوشته های ایشان هم می تواند به عنوان منبع و ماخذی ارزشمند در زمینه معرفی ایل بغدادی و ایل شاهسون باشد که در طول قرون گذشته در جای جای استان های مختلف ایران زمین شکل گرفته و رواج یافته است.

سوال: چه تعداد لغت و اصطلاح مربوط به ایل بغدادی را جمع آوری کرده اید؟

فردوسی: در حال حاضر دست نوشته های مرحوم اردشیر سیفی خانی که از افراد فاضل ایل و محقق این قوم بزرگ بوده حدود ۶ هزار صفحه a۴ جمع آوری شده است که ما نیز سهم کوچکی در این امر مهم داشتیم.

اما همه این تلاش ها زمانی می تواند به نتیجه برسد که دستگاه های فرهنگی حمایت کنند تا این یافته ها و پژوهش ها به زیور طبع آراسته گشته و چاپ شود.

سوال: آیا به نظر شما به فرهنگ و ایلات به ویژه ایل بزرگ بغدادی کم توجهی شده است؟

فردوسی: ایل بزرگ بغدادی با طایفه های متعدد در استان های مختلف به ویژه استان های مرکزی ایران سکونت دارند. بسیاری از عشایر زحمتکش و روستانشینان پرتلاش استان های مختلف از ایل بزرگ بغدادی و شاهسون هستند.

طایفه های ۳۳ گانه این ایل در استان های قم، قزوین، مرکزی، البرز، همدان، تهران، آذربایجان های شرقی و غربی، اردبیل، زنجان، فارس و اصفهان و … زندگی می کنند که شاید پراکندگی زیاد و زندگی مبتنی بر فرهنگ ایلی و عشایری کمتر مجالی را برای توجه به فرهنگ مکتوب و جمع آوری فرهنگ و ادبیات این قوم داده است و در قبال ادبیات و نوع فولکور و فرهنگ آنها تا حدودی بی توجهی شده است. در حال حاضر ماموریت و وظیفه دستگاه های فرهنگی مثل صدا و سیما و وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و سازمان امور عشایر است که به فرهنگ، تاریخ، هویت و زبان اقوام توجه بیشتری داشته باشند و برای حفظ میراث آنها سرمایه گذاری کنند.

فولکلور (به فرانسوی: Folklore) دربرگیرنده افسانه‌ها، داستان‌ها، موسیقی، تاریخ شفاهی، ضرب‌المثل‌ها، هزلیات، پزشکی، باورهای یک قوم درباره بخت و شگون و چشم زخم، لالایی مادران، پایکوبی بومی، آیین‌ها، شیوه‌ها و سنت ها است.

سوال: لطفا درباره ایل شاهسون طایفه‌های منشعب از این ایل بزرگ در کشور صحبت کنید؟

فردوسی: ایل شاهسون بغدادی از دو شاخه لک و آریخلی تشکیل شده است که هر کدام از این سرشاخه‌ها شامل تعدادی طایفه هستند.
مجموع این طوایف در ایل شاهسون بغدادی به ۳۲ طایفه می رسد که البته بعضی ها افراد ساکن در ساوه را نیز جزو شاهسون های ایل بغدادی می دانند و خود کردها نیز خود را شاهسون می دانند و به زبان ترکی شاهسونی تکلم می کنند.

برخی دیگر نیز طایفه ای بنام اوسوبلو (یوسف لو) را نیز طایفه ای از طوایف ایل شاهسون بغدادی می دانند.

بعضی نیز میغان (میغن) و اینانلی (اینانلو) را جزو شاهسون های ایل بغدادی نمی دانند و اظهار می دارند ایشان شاهسون هستند و خود جداگانه به ساوه و مناطق شاهسون نشین کوچیده اند یا کوچانده شده اند.

همانطور که اشاره کردم ایل و اقوام بغدادی با طوایف و شاخه های مختلف در استان های مختلف کشور استقرار دارند و در بسیاری از شهرهای بزرگ و کوچک نیز جمعیت بالایی از آنها مستقر هستند.

سوال: با توجه به شکل گیری شبکه‌های اجتماعی و ایجاد بسترهای رسانه‌ای مثل تلگرام، واتس آپ و اینستاگرام چه فرصت‌هایی برای ترویج و توسعه فرهنگ ایلات و عشایر به ویژه قوم بزرگ شاهسون و ایل بغدادی فراهم شده است؟

فردوسی: رشد روزافزون و گسترده شبکه های اجتماعی مجازی تحولات بسیار شگرفی در زمینه ارتباطات و رفتار انسانی در جوامع مختلف و حتی در سطح جهانی ایجاد کرده است و در دنیای امروز تأثیر شبکه های اجتماعی بر زندگی مردم و به ویژه اقوام روز به روز بیشتر می شود.

باید تاکید کنم که فرهنگ، ادبیات و موسیقی ایلات و عشایر در رسانه ملی اساسا تعریف نشده و وجود ندارد. بسیاری از گویش ها، ادبیات و اشعار و موسیقی این قوم مثل ایل بغدادی و شاهسون در گذر تاریخ فراموش و به نوعی گم شده است و بخش اندکی از آن ها به صورت سینه به سینه و در قالب نوارهای کاست یا سی دی های صوتی و تصویری برای نسل امروز باقی مانده که واقعا دردناک است.

شبکه های اجتماعی نقش مهمی در شکل گیری گروه های مختلف ایفا کرده اند اما ایل بغدادی با جمعیت میلیونی خود در کشور انتظار دارد شبکه های صدا و سیما به این مهم توجه بیشتری کنند.

هنوز حتی یک شبکه رادیویی برای پخش صدا، آهنگ و تولیدات هنری اقوام وجود ندارد تا به سیل عظیم مشتاقان فرهنگی ایلی و شاهسونی بپردازد.

سوال: برای حفظ میراث قومی ایلات و عشایر چه باید کرد؟

فردوسی: توجه به فرهنگ، فولکلور، زبان و ادبیات ایلات و عشایر در همه ابعاد آن یک ضرورت است. در مورد ارتقای فرهنگ ایلات باید دوستانی که در این خصوص تحقیق و بررسی دارند، به صورت نوشته و کتاب و بروشور اطلاعات خود را در اختیار نسل بعدی قرار دهند و از میان مستعدین افرادی را پرورش دهند تا این اندوخته ها و ذخایر فرهنگی را به نسل بعدتر انتقال دهند.

بسیاری از نوشته ها، دست نوشته ها و داستان های کوتاه و پندآموز همچنین ضرب المثل های ایلات و عشایر مجالی برای انتشار و معرفی ندارند چرا که متولی برای این کار وجود ندارد.

آشیق ها در انتقال سینه به سینه فرهنگ و ادبیات ایلی نقش مهمی دارند. افرادی مثل آشیق مسیح اله رضایی، آشیق بالاخان دانش بیات، آشیق اسماعیل شاهمرادی، آشیق غیاث جباری، آشیق گونش، صحرایی، ارشد جلالی و بسیاری دیگر از افتخارات قوم و ایل بغدادی و شاهسون هستند.

آنها جایگاه ویژه ای در ایل دارند اما توجهی از سوی رسانه ها به ویژه رسانه ملی به این بزرگان و نشر و پخش هنر آنها نشده است.

بزرگان ایلات و عشایر آشیق ها را با احترام تام و تمام به مجالس خود می آوردند و در صدر مجلس خود جای می دهند و دل به حرف و سخن آنها می سپارند و شاید برخی بی توجهی باعث فراموشی این فرهنگ نیز شده است.

در عزا و عروسی حضور آشیق ها و ساز و سخن آنها گره گشا و آرامبخش بود. در خواستگاری هایی که مسائل پیچیده می شد، آشیق ها کلید این معما می شدند و مشورت های مهم با ایشان صورت می گرفت.

آشیق ها سخنان خود را با شعر و داستان و به صورت ایستاده و راه رونده و پویا بیان می کردند و این مصداق این جمله است که همواره حرکت کن و از توقف دوری کن و هر چیز را از خدا بخواه.

سوال: به آشیق های ایل شاهسون و ایل بزرگ بغدادی اشاره کردید درباره مشکلات این قشر نیز صحبت کنید؟

فردوسی: آشیق‌ها وارث یکی از غنی‌ترین بخش‌های ادبیات و فرهنگ شفاهی کشورمان در مناطق مختلف ایران زمین هستند. گرچه خوانندگی و فرهنگ آشیقی سابقه چند هزار ساله دارد اما برخی از کارشناسان معتقدند که شاه اسماعیل صفوی در توسعه فرهنگ و هنر آشیقی به ویژه در خطه آذربایجان تلاش بسیاری کرد به گونه ای که برای سال های متمادی در دربار شاهان صفوی این هنر و فرهنگ رواج تام و تمام داشته و از آن زمان فراگیر شده است.

آنان خنیاگرانی بودند که مردم از هر جهت تأییدشان می‌کردند. آشیق‌ها در فرهنگ ایلات جایگاه ویژه‌ای به ‌دلیل نقش خود در انتقال فرهنگ و ادبیات شفاهی مردم دارند.

آشیق در گذشته نقش بسیار بااهمیتی در فرهنگ ترکی داشته ‌است. اما این خوانندگان که زمانی همه دلخوشی های ایلات و طوایف را تشکیل می دادند، در حال حاضر به دلیل گرایش و ذائقه مردم و جوانان به موسیقی های امروزی شرایط مناسبی ندارند.

بسیاری از این آشیق ها حتی بیمه و حقوق و حمایتی ندارند. حتی آنها، صندوق حمایت، کانون و انجمنی نیز برای بیان خواسته های صنفی و حقوقی خود نیز ندارند.

لازم است آشیق ها از سوی نهادهای فرهنگی شناسایی شوند و دولت و وزارت رفاه ایشان را در زیر چتر حمایتی خود بگیرند و با بیمه کردن آنان گامی موثر در زنده نگاه داشتن این هنر بردارد.

باید اشاره کنم آشیق امیر علی صابر، آشیق مهدی صدری، مجید والی، آشیق تقی محیط، آشیق محمد علی صحرایی، آشیق مجید خوشبحت و حسین علی حسینی از هنرمندان مطرح حال حاضر هستند که در بین مردم به ویژه ایلات و عشایر محبوبیتی ویژه دارند.