ثبت هشت اثر فرهنگی تاریخی ایران در فهرست میراث جهانی یونسکو

به گزارش خبرنگار فرهنگی ایرنا، بیش از هفت سال از دولت تدبیر و امید می‌گذرد و حدود هفت ماه از عمر این دولت باقی‌مانده است، در کنار همه اقداماتی که دولت یازدهم و دوازدهم انجام داده و دستاوردهایی که تیم فرهنگی روحانی در کارنامه خود ثبت کرده است، ارتقای جایگاه ساختاری میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی به سطح وزارتخانه در مرداد ۹۸ را می‌توان از رویدادهای مهم در این حوزه عنوان کرد.

اما مهمترین ویژگی دولت تدبیر و امید، برنامه ریزی و حفاظت و ثبت آثار فرهنگی تاریخی و طبیعی در فهرست ملی و فهرست جهانی است؛ آثاری که ثبت و معرفی آنها نه تنها منجر به جذب گردشگر و توسعه گردشگری فرهنگی می شود که ایران عموماً در این گروه از گردشگری قرار می‌گیرد، شان و جایگاه فرهنگی کشور را در جوامع بین‌المللی ارتقا می‌دهد، روندی که در دولت تدبیر و امید تعداد آثار جهانی را از ۱۶ به ۲۴ اثر جهانی رساند، که ۲ اثر به تاریخ طبیعی ایران و ۴ اثر در گروه مناظر باستانی و یک اثر بافت معماری و اجتماعی که همچنان زندگی در آن جریان دارد و یک سازه مهندسی در حوزه آبرسانی دوران باستان مربوط می شود.

ایران در رتبه نهم جهانی در میراث ملموس

تا پیش از انقلاب اسلامی هیچ‌کدام از آثار فرهنگی، تاریخی و طبیعی کشور در فهرست میراث‌جهانی به ثبت نرسیده بود. در سال ۱۳۵۸ سه اثر چغازنبیل، تخت‌جمشید و میدان امام (نقش جهان) اصفهان در فهرست میراث‌جهانی قرار گرفت و از آن سال تا قبل از دولت یازدهم طی ۳۵ سال، ۱۶ اثر تاریخی جهانی شد و در مدت هفت سال دولت یازدهم و دوازدهم، علیرغم تعویق اجلاس اخیر یونسکو در دوران شیوع کرونا، هشت اثر ثبت جهانی شده است. اکنون با ثبت شهر سوخته، منظر فرهنگی میمند، محوطه باستانی شوش، بیابان لوت، قنات‌های ایرانی، شهر تاریخی یزد، منظر باستان‌شناسی ساسانی فارس و جنگل‌های هیرکانی در فاصله سال‌های ۱۳۹۴ تا ۹۸، ایران با ثبت ۲۴ اثر ملموس فرهنگی، تاریخی و طبیعی در فهرست جهانی سازمان علمی، فرهنگی‌وآموزشی ملل متحد (یونسکو) در رتبه نهم جهان قرار دارد.

در دولت تدبیر و امید تعداد آثار جهانی در یونسکو از ۱۶ به ۲۴ اثر فرهنگی تاریخی رسید، که ۲ اثر به تاریخ طبیعی ایران و ۴ اثر در گروه منظر باستانی و یک اثر بافت معماری و اجتماعی که همچنان زندگی در آن جریان دارد و یک سازه مهندسی در حوزه آبرسانی است که به دوران باستان مربوط می شودنیایشگاه چغازنبیل در خوزستان، تخت جمشید در فارس و میدان نقش جهان در استان اصفهان در سال ۱۳۵۸ (١٩٧٩) در حافظه میراث‌جهانی یونسکو ثبت شده است. از آن سال به بعد در حدود ۲۴ سال هیچ پرونده‌ای برای ثبت‌جهانی تشکیل نشد و بعد از بیش از دو دهه، تخت سلیمان در آذربایجان‌غربی در سال۱۳۸۲ (٢٠٠٣) و مجموعه ارگ بم کرمان ۱۳۸۲ و مجموعه پاسارگاد در فارس در سال ۱۳۸۳ (٢٠٠۴) در یونسکو به ثبت جهانی رسید. این روند در سال های بعد ادامه پیدا کرد و گنبد سلطانیه در زنجان در سال ۱۳۸۴ (٢٠٠۵) و محوطه بیستون در کرمانشاه در سال ۱۳۸۵ (٢۰٠۶) هفتمین و هشتمین اثر ملی ایران هستند که در یونسکو ثبت‌جهانی شده‌اند.

مجموعه کلیساهای آذربایجان شامل قره کلیسا، سن استپانوس و زُر زُر در سال ۱۳۸۷ (٢٠٠٨) و سازه‌های آبی شوشتر در خوزستان در سال ۱۳۸۸ (٢٠٠٩) نهمین و دهمین آثار ثبت شده ایران هستند که در فهرست جهانی ثبت شده‌اند و در ادامه این روند در سال ۱۳۸۹ (٢٠١٠) ایران موفق به ثبت دو اثر در فهرست جهانی شد، بازار تبریز در استان آذربایجان شرقی و بقعه شیخ صفی‌الدین اردبیلی در استان اردبیل به دلیل ویژگی‌های معماری و تاریخی در حافظه جهانی قرار گرفت.

با ثبت مجموعه باغ‌های ایرانی شامل ۹ باغ پاسارگاد در مرودشت فارس، باغ ارم شیراز، چهل‌ستون اصفهان، باغ فین کاشان، عباس‌آباد بهشهر، باغ شاهزاده کرمان، اکبریه بیرجند، باغ دولت آباد یزد، پهلوان‌پور مهریز یزد در سال ۱۳۹۰ (٢٠١١)، مسجد جامع اصفهان و برج گنبد قابوس در گلستان در سال ۱۳۹۱ (٢٠١٢) و مجموعه فرهنگی تاریخی (کاخ) گلستان تهران سال ۱۳۹۲ (٢٠١٣)، در یونسکو تعداد آثار جهانی ایران در طول ۳۵ سال پس از پیروزی انقلاب اسلامی و پیش از آغاز دولت یازدهم به ۱۶ اثر رسید.

ثبت ۲ اثر طبیعی ملی در حافظه جهانی در دولت تدبیر و امید

نخستین اثری که در دولت یازدهم جهانی شد، شهر سوخته در سیستان و بلوچستان بود که در سال ۱۳۹۳ (٢٠١۴) در یونسکو به ثبت رسید، و بلافاصله در سال بعد منظر فرهنگی روستای میمند در کرمان و محوطه باستانی شوش در استان خوزستان در سال ۱۳۹۴ (٢٠١۵) به فهرست جهانی یونسکو ملحق شدند.

در سال ۱۳۹۵ (٢٠١۶) ایران موفق به ثبت دو اثر ارزشمند ملی در فهرست جهانی یونسکو شد، در پرونده اول کویر لوت که در پهنه استان‌های کرمان، خراسان جنوبی و سیستان و بلوچستان قرار دارد جایگاه جهانی پیدا کرد؛ کویر لوت بیست‌وهفتمین بیابان بزرگ جهان و بیست‌ویکمین اثر ثبت شده ملی ایران در فهرست جهانی یونسکو است.

دومین پرونده‌ای که در سال ۱۳۹۵ (٢٠١۶) از ایران در حافظه جهانی یونسکو به ثبت رسید، مجموعه یازده رشته قنات و کاریز ایرانی شامل قصبه گناباد، بلده فردوس، باغ زارج یزد، حسن‌آباد مهریز، آسیاب‌آبی میرزانصرالله مهریز، گوهرریز جوپار کرمان، دوقلوهای اکبرآباد و قاسم‌آباد بروات، مون اردستان، وزوان میمه و مزدآباد اصفهان که از قدیمی‌ترین و عجیب‌ترین سیستم‌های آبرسانی جهان و شاهکار معماری و مهندسی ایرانی است.

ثبت شهر تاریخی یزد به عنوان نخستین شهر تاریخی ایران در سال ۱۳۹۶ (٢٠١٧)، چشم‌انداز باستان‌شناسی ساسانی فارس در سال ۱۳۹۷ (٢٠١٨) و جنگل‌های هیرکانی در استان‌های گلستان، مازندران، گیلان و سمنان در سال ۱۳۹۸ (٢٠١٩)، سه اثر ارزشمندی است که در سال‌های اخیر در یونسکو به ثبت رسیده و اکنون حفاظت و حراست بیشتر و دقیق‌تر از این ۲۴ اثر جهانی، رسالت همه ایرانیان اعم از مردم و دولت است و باید پس از مهار کرونا، برای حضور و بازدید از همه گردشگران جهان دعوت شود تا شکوه و عظمت فرهنگ و تمدن ایرانی را در مقابل چشمان جهانیان به زیبایی به نمایش گذاشته شود.

استان اصفهان و کرمان در صدر آثار جهانی در ایران

در طول ۴۰ سال با مجموعه ثبت ۲۴ پرونده در یونسکو، ۴۹ اثر فرهنگی تاریخی طبیعی ملموس ایران از ۱۸ استان جایگاه جهانی پیدا کرده اند که ۱۹ اثر پرونده مستقل و ۳۰ اثر پرونده های مشترک داشته اند. پرونده قنات های ایرانی با یازده  اثر ، باغ های ایرانی با ۹ اثر، جنگل های هیرکانی از ۴ منطقه استانی، کلیساهای تاریخی با ۳ اثر و بیابان لوت از ۳ منطقه استانی در یونسکو ثبت جهانی شده اند.

استان های اصفهان و کرمان هر کدام با ۷ اثر جهانی در رتبه اول کشور، استان یزد با ۶ اثر ، استان فارس با  ۵ اثر به ترتیب در جایگاه دوم و سوم و استان های خوزستان، آذربایجان غربی و خراسان جنوبی هر کدام با ۳ اثر در حافظه جهانی یونسکو، در جایگاه چهارم استانی قرار دارند.

استان های آذربایجان شرقی، مازندران ، گلستان و سیستان و بلوچستان هر کدام دارای دو اثر جهانی هستند، و استان های زنجان، کرمانشاه، اردبیل، خراسان شمالی، سمنان، گیلان و تهران هر کدام با یک اثر ثبت شد جهانی در یونسکو در جهان شناخته می شوند.

ثبت جهانی چغازنبیل در سال ۱۳۵۸

نیایشگاه چغازنبیل (دوراونتاش) از نمادهای هنر و معماری عیلامی است؛ مکان جغرافیایی زیگورات (معبد هرمی شکل چند طبقه) چغازنبیل در ۴۵ کیلومتری جنوب شهر شوش در نزدیکی منطقه باستانی هفت تپه ( در محور اصلی شوش به اهواز )  است ؛ بلندی آغازین آن ۵۲ متر و پنج طبقه بوده است اما امروزه ارتفاع آن ۲۵ متر و تنها دو طبقه از آن باقی مانده است. این نیایشگاه باستانی در زمان اونتاش گال، پادشاه عیلامی، ساخته شده است و محل عبادت و برگزاری آیین های ویژه نیایش در این معبد هنوز مشهود است.

زیگورات ساختمانی هرمی شکل بود که در چند طبقه ساخته می شد و با پلکان های متعدد به طبقات بالا می‌رسید. زیگورات ها در بین النهرین قدمتی چندهزارساله دارند که در فاصله سال های ٢٢٠٠ تا ٥٥٠ قبل از میلاد ساخته شده اند. «چغازنبیل» که نام باستانی این بنا به شمار می آید، واژه ای محلی و مرکب از دو واژه چُغا (به معنای تپه) و زنبیل است که اشاره ای است به مکان معبد که سابقا تپه بوده و آن را به زنبیل واژگون تشبیه می‌کردند.

در سال ١٩٣٥ میلادی هنگامی که شرکت نفت ایران و انگلیس در حوالی رود دز به حفاری های نفتی مشغول بود، یکی از کارمندان نیوزیلندی شرکت به نام “براون” متوجه مجموعه عظیمی شبیه تپه شد که در مکانی مرتفع قرار گرفته بود. او از آن مجموعه که در زیر خاک مدفون بود آجری کتیبه دار پیدا کرد. در همان زمان یک گروه باستان شناس در فاصله‌٣٥ کیلومتری در شوش به کاوشهای باستان شناسی مشغول بود. براون آن آجر را نزد گروه برد تا شاید از راز آن تپه پرده بگشایند. اینگونه بود که حفاری های نفتی، نام زیگورات چغازنبیل را در اذهان زنده کرد. بعدها کاوش های باستان شناسی بین سال های ١٩٥١ تا ١٩٦٢ میلادی توسط رومن گیرشمن باستان شناس فرانسوی انجام شد که اطلاعات مفیدی را از دل خاک در مورد چغازنبیل بیرون کشید.

ثبت جهانی محوطه تخت جمشید در سال ۱۳۵۸

مجموعه یادمان تاریخی تخت جمشید (پارسه، پرسپولیس) متعلق به دوره هخامنشیان است یکی از چهار اثر ثبت شده استان فارس در فهرست آثار جهانی است؛ سلسله هخامنشیان از سال ۳۳۰ تا ۵۵۰ پیش از میلاد حکومت کردند.این مجموعه جهانی در شهرستان مرودشت و در فاصله ۵۵ کیلومتری شمال شیراز واقع شده است.

محوطه جهانی تخت جمشید شامل پلکان ورودی، دروازه ملل، سنگتراشی ها و نقوش برجسته تخت جمشید، خزانه تخت جمشید، کاخ صد ستون یا تالار تخت، کاخ خشایارشا – هدیش، کاخ سه دری یا کاخ مرکزی، کاخ بار – آپادانا، آرامگاه های شاهی، کاخ اختصاصی داریوش- تچر است. مجموعه جهانی پاسارگاد، مجموعه تاریخی نقش رستم (تکروپولیس)، مجموعه تاریخی نقش رجب و شهر تاریخی استخر هم در جوار محوطه جهانی تخت جمشید از اعتبار یادمان کم نظیر تاریخی ایران و مورد توجه گردشگران داخلی و خارجی است.

ثبت جهانی میدان امام اصفهان (نقش جهان) در سال ۱۳۵۸

میدان امام (ره) نقش جهان که یکی از بزرگترین و زیباترین میدان‌های تاریخی جهان در استان اصفهان است و بواسطه تولیدات متنوع و عرضه گسترده صنایع دستی اصیل ایرانی، دارای جاذبه خاصی برای جذب گردشگران است. این میدان در زمان صفویه و حدود ۴۰۰ سال قبل بنا شد.

معماری و مهندسی این مجموعه تاریخی که زنجیره ای از نیاز های اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی شامل بازار، مسجد، مدرسه، امکانات تفریحی و ورزشی را در خود جای داده پس از گذشت ۴۰۰ سال نه تنها همچنان کاربردها و نقش خود را حفظ کرده بلکه به کانون جذب گردشگران داخلی و خارجی تبدیل شده است.

بناهای تاریخی موجود در چهار طرف این میدان شامل عالی قاپو، مسجد امام، مسجد شیخ لطف الله و سر در قیصریه است. علاوه بر این بناها ۲۰۰ حجره دو طبقه در اطراف میدان واقع شده که بیشتر جایگاه عرضهٔ صنایع دستی اصفهان است. میدان امام (ره) اصفهان در بهمن ۱۳۱۳ به شماره ۱۰۲ در فهرست آثار ملی ایران ثبت شد و در اردیبهشت ۱۳۵۸ جزو نخستین آثار ایرانی بود که به ثبت جهانی رسید.

ثبت جهانی تخت سلیمان در سال ۱۳۸۲

تخت سلیمان یا آتشکده آذرگشسب که به عنوان چهارمین اثر فرهنگی تاریخی ایران در فهرست جهانی یونسکو ثبت شده، اثری متعلق به دوره ساسانیان و در شهرستان تکاب در استان آذربایجان غربی واقع است. وجود دریاچه آب گرم همیشه جوشان، آتشکده معروف آذرگشسب که محل تاجگذاری پادشاهان ساسانی بوده و معبد آناهیتا از ویژگی‌های این مجموعه تاریخی است که همه ساله نظر گردشگران بسیاری را از نقاط مختلف جهان به خود جلب می‌کند.

ثبت جهانی مجموعه ارگ بم کرمان در سال ۱۳۸۲

ارگ بم بزرگترین سازه خشتی در جهان بود که محل آن در نزدیکی شهر بم در استان کرمان در جنوب شرقی ایران قرار دارد. این ارگ عظیم که در فهرست میراث جهانی یونسکو با عنوان «بم و فضای فرهنگی آن» به ثبت رسیده، در مسیر جاده ابریشم قرار دارد، در سده ۵ پیش از میلاد ساخته شده و تا سال ۱۸۵۰ میلادی همچنان مورد استفاده بوده است.

ارگ تاریخی بم، به مساحت تقریبی ۲۰۰ هزار مترمربع از جمله بزرگترین مجموعه بناهای خشتی جهان به شمار می‌آید.

زلزله سال ۱۳۸۲ این دژ تاریخی را تقریباً ۸۰ درصد ویران کرد؛ بسیاری از کشورها به‌دلیل اهمیت این میراث فرهنگی برای بازسازی آن به ایران یاری رساندند. ژاپن، فرانسه، ایتالیا از همان ابتدا کمک کردند. کشور ژاپن تقریباً ۳.۱ میلیارد دلار کمک کرد و با ارسال تجهیزات لازم و ایجاد طرح سه بعدی، پروژه بازسازی ارگ بم بعد از زلزله را پشتیبانی کرد.

ثبت جهانی مجموعه پاسارگاد در فارس ۱۳۸۳

مجموعه تاریخی باستانی پاسارگاد از آثار دوره هخامنشی شامل: آبراهه‌های باغ‌شاهی، ‌آرامگاه کوروش، سنگ نگاره انسان بالدار، کوشک‌ها، کاخ دروازه، پل، کاخ اختصاصی، کاخ بارعام، باغ شاهی، برج سنگی، تل تخت و کاروانسرای مظفری است، در ۱۶ تیرماه سال ۱۳۸۳ به عنوان پنجمین اثر فرهنگی تاریخی ایران تیرماه سال ۱۳۸۳ در یونسکو ثبت شده است.

شهرستان پاسارگاد از نظر موقعیت مکانی و داشتن عناصر مهم جذب گردشگر مانند چشم انداز و مناظر طبیعی، آثار باستانی، تنوع اقلیمی، آداب و رسوم و سنن اجتماعی زمینه های مناسبی برای توسعه فعالیت‌ های گردشگر دارد.‌پاسارگاد جلگه‌ای است مرتفع که در شمال غربی استان فارس، در دامنه تپه‌ها و کوه‌های منشعب از رشته‌کوه‌های زاگرس واقع شده است. شکل آن به مستطیلی می‌ماند که درازای آن در جهت شمال و جنوب حدود ۱۷ کیلومتر و پهنای آن در جهت شرق و غرب حدود ۷ کیلومتر است.

آرامگاه کوروش تنها بنای پاسارگاد است که تاریخ نگاران و سیاحان آن را توصیف کرده‌اند. ساختار بنای آرامگاه شامل دو بخش اصلی سکوی پلکانی و اتاقک آرامگاه با سقف خرپشته‌ای است. کل بنا، که بلندی آن حدود ۱۱ متر است، از بلوک‌های سنگی تراش‌خورده ساخته شده که بدون هیچ ملاتی کنار هم چیده شده است. این مکعب‌های سنگی را با بست‌های آهنی و با استفاده از سرب به هم متصل و سرجای خود محکم کرده‌اند.

سلسله هخامنشی یا هخامنشیان که بنیانگذار آن کوروش بود از ۵۵۰ تا ۳۳۰ پیش از میلاد به مدت ۲۲۰ سال بر ایران حکومت کردند.

ثبت جهانی گنبد سلطانیه در زنجان در سال ۱۳۸۴

گنبدسلطانیه بزرگترین گنبد آجری جهان و یادگار دوره ایلخانیان در ایران، هفتمین اثر فرهنگی تاریخی ایران است که در سال ۱۳۸۴ فهرست میراث جهانی ثبت شده است؛ این گنبد به دست سلطان محمد خدابنده در قرن هشتم احداث شده است که علاوه بر شکوه و عظمت منحصر به فرد و بی‌نظیر معماری، دانشنامه‌ای از نقش و طرح در تزیینات و سازه ماندگار از آن روزگار، بیانگر برهه‌ای از تاریخ معماری و هنر ایران است.

گنبد سلطانیه اولین گنبد دوپوش در جهان و موفق‌ترین نمونه معماری اسلامی است؛ این اثر بی‌همتا با گذشت ۷۳۵ سال از ساخت آن، همچنان مانند نگین فیروزه‌ای در برابر دیدگان عموم خودنمایی می‌کند. بنای گنبد سلطانیه از نظر تزیینات یکی از موفق‌ترین نمونه‌های معماری اسلامی ایران به شمار می‌رود که در این ارتباط عوامل مختلف تزیینی در بنای گنبد، تزئینات آجری و گچ‌بری، کتیبه‌ها، کاشی‌کاری، تزیینات رنگ و نقاشی، تزیینات سنگی و چوبی را هم شامل می‌شود.

گنبد هشت ضلعی سلطانیه به لحاظ تزئینات آجرکاری، کاشی‌کاری و معماری جزو منحصر به فردترین آثار دوره اسلامی است؛ در این بنا از تزیین آجری به سه صورت، آجرهای قالبی، آجرهای کنده‌کاری و تلفیق آجر و کاشی استفاده شده است.

ثبت جهانی محوطه بیستون در کرمانشاه در سال ۱۳۸۵

مجموعه تاریخی بیستون در جنوب غربی شهر بیستون در ۳۰ کیلومتری شرق کرمانشاه واقع شده و از مناطق کهن ایران محسوب می شود که آثار تاریخی به جا مانده از این منطقه امروز یکی از مناطق دیدنی و گردشگری کشور محسوب می شود. این مجموعه در ۲۲ تیر ماه سال ۱۳۸۵ در فهرست آثار جهانی به ثبت رسیده است.

نقش برجسته و کتیبه داریوش که به دستور داریوش اول به وجود آمده نشانه بارزی از ارتباطات مهم ارزش‌های بشری در توسعه هنر و نوشتار یادمانی است. نمایش نمادین پادشاه هخامنشی در برابر دشمن او گواه سنتی در هنر نقش برجسته‌های یادمانی است که تاریخ آن به مصر باستان و خاورمیانه بر می‌گردد. هنری که در دوره هخامنشی و امپراتوری‌های بعدی توسعه بیشتری یافت.

محوطه تاریخی بیستون در مسیر یکی از اصلی‌ترین جاده‌های ارتباطی بین ایران (پارس) و بین‌النهرین قرار گرفته و با کوه مقدس بیستون مرتبط است؛ در حالی که شواهد باستان‌شناختی استقرار انسانی در دوران پیش از تاریخ در محل دیده می‌شود، اما مهمترین آن از قرن ششم پیش از میلاد تا قرن ششم میلادی است. کتیبه بیستون از این جهت که تنها متن یادمانی شناخته‌شده هخامنشی است که یک رویداد تاریخی ویژه یعنی برپایی مجدد امپراطوری توسط داریوش اول را مستند می‌کند، اثری منحصر است.

محوطه جهانی بیستون از اعتباری مضاعف در تاریخ ایران باستان و جنوب غرب آسیا برخوردار است. این محوطه تاریخی در مکانی استراتژیک و مسلط بر سر راه مهم اتصال دهنده فلات ایران به بین‌النهرین قرار گرفته و از دوران باستان مورد استفاده بوده است. از دیدگاه تاریخی، محوطه بیستون دارای توالی بی‌وقفه باستان‌شناختی از دوران پیش از تاریخ تا قرن ۲۰ میلادی است.

یکی از مدارک قابل توجه تاریخ بشر یعنی نقش برجسته و کتیبه داریوش کبیر که مدرکی کلیدی برای رمزگشایی خط میخی است در این محوطه قرار گرفته است. در واقع به واسطه این کتیبه بود که سر هنری راولینسون کار طولانی و پرزحمت خود را که منتهی به خواندن خط میخی فارسی باستان در سال ۱۸۴۷ میلادی شد را آغاز کرد؛ این کتیبه را ملکه کتیبه‌های شرق باستان و لوح روزتای آسیا لقب داده‌اند.

با مطالعه و بررسی آثار دیگر بیستون می‌توان پاره‌ای از ابهام‌های موجود در رابطه با هنر، معماری، شهرسازی و حتی مسایل اجتماعی و مذهبی دوران مختلف را روشن کرد که پرستشگاه مادی (دوره ماد)، دژ مادی (دوره ماد)، نقش برجسته بلاش (دوره اشکانی)،پرستشگاه پارتی (دوره اشکانی)، کاخ خسرو (دوره ساسانی)، فرهاد تراش (دوره ساسانی)، شهر پارتی (دوره اشکانی)، کاروانسرای ایلخانی (دوره ایلخانی)، کاروانسرای شاه عباسی (دوره صفوی) و وقف‌نامه شیخ علیخان زنگنه (دوره صفوی) از آن جمله هستند.

ثبت جهانی مجموعه کلیساهای آذربایجان در سال ۱۳۸۷

مجموعه کلیساهای ارامنه به عنوان نهمین اثر ایران در فهرست آثار جهانی به ثبت رسیدند؛ مجموعه ثبت شده کلیساهای ایران شامل سه کلیسای اصلی سنت تادئوس، سنت استپانوس، زُر زُر و چند بنای اطراف آن، همراه دهکده‌ها و قبرستان است.

قره کلیسا از بناهای مذهبی متعلق به ارامنه بوده که در جنوب ماکو و ۲۰ کیلومتری شمال‌شرقی چالدران در کنار روستایی به همین نام واقع شده است. قره در زبان آذری به معنای سیاه است و وجه تسمیه این نام سیاه بودن قسمتی از کلیسا است. قره کلیسا که دومین کلیسای قدیمی جهان است از سنگ‌های سیاه ساخته شده که پس از بازسازی قسمتی از سنگ‌ها به وسیله سنگ های سفید جایگزین شده است.

قره کلیسا (کلیسای تادئوس مقدس) که در نزدیکی شهر ماکو در قرون چهارم تا ششم میلادی روی آرامگاه تادئوس مقدس، از حواریون حضرت مسیح (ع) بنا شده است، برای مسیحیان منطقه و همچنین ارامنه جهان ارزش مذهبی زیادی دارد.

کلیسای سنت استپانوس آذربایجان شرقی بعد از قره کلیسا در آذربایجان غربی، مهم ترین کلیسای ارامنه کشور است. این کلیسا مربوط به قرون ۱۰ تا ۱۲ میلادی است و در منطقه جلفا در کنار رودخانه ارس جای گرفته است.

کلیسای مریم مقدس که به نام کلیسای زُر زُر نیز معروف است، یکی دیگر از آثار پرونده کلیساهای ایران است که در استان آذربایجان غربی شهرستان ماکو و در ۱۲ کیلومتری شمال غرب قره کلیسا قرار دارد. این کلیسا که به حدود سال ۱۲۹۸ میلادی تعلق دارد، ممکن بود که پس از آبگیری سد بارون در عمق دریاچه پشت سد قرار گیرد. به همین دلیل، به ارتفاعات کنار دریاچه منتقل و در آن نقطه دوباره بازسازی شد.

کلیسای چوپان نیز که در غرب شهر مرزی جلفا در ساحل رود ارس و در محدوده استان آذربایجان شرقی قرار دارد، در قرن ۱۶ میلادی ساخته شده است. گفته می شود این کلیسا محل عبادت چوپانان ارمنی ساکن روستاهای اطراف دره شام بوده است.

همچنین کلیسای استپانوس مقدس در ۶ کیلومتری روستای دره شام به فاصله ۱۵ کیلومتری غرب شهر جلفا در استان آذربایجان‌شرقی واقع است. استپانوس قدیس یکی از نخستین افرادی بود که به دین مسیحی روی آورد.

هر سال، ارامنه بسیاری از گوشه و کنار ایران به زیارت این مکان می‌روند و در هفته زیارت قره کلیسا پس از انجام مراسم زیارت قبر تادئوس، به زیارت این دیر نیز می روند.

ثبت جهانی سازه‌های آبی شوشتر در خوزستان در سال ۱۳۸۸

سیستم آبی تاریخی شوشتر (Shushtar Historical Hydraulic System) که به نام سازه‌های آبی تاریخی شوشتر نیز نامیده می شود، مجموعه‌ای به هم پیوسته از پل‌ها، بندها، آسیاب‌ها، آبشارها، کانال‌ها و تونل‌های عظیم هدایت آب هستند که در ارتباط با یکدیگر کار می‌کنند و در دوران هخامنشیان تا ساسانیان، برای بهره‌گیری بیشتر از آب ساخته شده‌اند. این بنا بارها و بارها در دوران ساسانی، سلجوقی، قاجار و حتی پهلوی باز سازی شد. اما نهایتاً سیلی عظیم در سال ۱۳۴۲، آسیبی شدید به این سازه عظیم وارد کرد.

آثار باستانی این سازه‌های آبی در سال ۱۳۷۷ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران و در سال ۱۳۸۸ (۲۰۰۹) با عنوان «نظام آبی تاریخی شوشتر» به صورت یکجا به عنوان دهمین اثر ایران در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسیده است.

ثبت جهانی بازار تبریز در استان آذربایجان شرقی در سال ۱۳۸۹

بازار تاریخی و سرپوشیده تبریز، تنها بازار ثبت شده در فهرست یونسکو در جهان، یادگاری پویا و زنده از تاریخ و کهن شهری تجاری و قطب اقتصادی ایران قدیم است که همچنان با همان شیوه به حیات اقتصادی خود ادامه می دهد.

بازار تبریز با طولی معادل یک کیلومتر یکی از بزرگترین مجموعه‌ های به‌ هم‌ پیوسته و مسقف دنیا در مرداد ماه سال ۱۳۸۹ به‌ عنوان نخستین بازار جهان در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسیده تا خود را به عنوان بزرگترین بازار سرپوشیده جهان و یکی از شاهکارهای معماری ایرانی به جهان معرفی کند.

این بازار با شگفتی های معماری از حدود ۵۵۰۰ باب حجره، مغازه و فروشگاه، ۵۰ گونه شغل، ۳۵ باب سرا، ۲۵ باب تیمچه، ۲۰ مسجد، ۲۰ راسته و راسته ‌بازار، ۱۱ باب دالان و ۹ باب مدرسه دینی تشکیل شده است.

طاق‌ها و گنبدهایی با کاربندی ‌های زیبا و ارتفاع بلند، سازه‌ های آجری به‌ هم‌ پیوسته، آرایش مغازه‌ ها، کثرت تیمچه‌ ها و وجود تعداد زیادی مدرسه و مسجد که در کنار سراهای بازرگانی جای گرفته‌ اند، این بازار را به‌ عنوان نمونه‌ ای عالی از محیط تجارت و زندگی اسلامی و شرقی به یادگار گذاشته‌ است.

تاریخ بنای بازار تبریز مشخص نیست اما بسیاری از جهانگردانی که از سده چهارم هجری تا دوره قاجار از این بازار بازدید کرده‌ اند، درباره آن اطلاعاتی ارایه داده‌ و بسیاری از گردشگران و جهانگردان نظیر ابن بطوطه، مارکو پولو، جاکسن، اولیای چلبی، یاقوت حموی، گاسپار دروویل، الکسیس سوکتیکف، ژان شاردن، اوژن فلاندن، جان کارت ‌رایت، جملی کاردی، کلاویخو، رابرت گرنت واتسن، حمدالله مستوفی و مقدسی در نوشته ها و یادداشت های خود از رونق و شکوه بازار تبریز تمجید کرده‌ اند.

بازار تبریز حدود ۳۰۰ سال قبل بر اثر زلزله با خاک یکسان شد اما طولی در سال ۱۱۹۳ قمری به همت نجفقلی خان حاکم وقت تبریز و معماران زبردست آن زمان مرمت و بازسازی شد و بازار کنونی مربوط به اواخر حکومت زندیه و عصر قاجار است و بازسازی دوره ای آن همواره بر دوش خود بازاریان بوده است.

ثبت جهانی بقعه شیخ صفی‌الدین اردبیلی در استان اردبیل در سال ۱۳۸۹

بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی از مهم ترین آثار تاریخی شهر اردبیل و از بناهای کم نظیر تاریخی ایران است که از لحاظ معماری و کاشی کاری از شاهکارهای سده هشتم هجری قمری و سال های پس از آن است. این بنا پس از وفات شیخ به سال ۷۳۵ هجری قمری به وسیله فرزند وی صدرالدین موسی پایه گذاری شد و شاه عباس بناهای مهمی به این مجموعه افزود و اصلاحاتی در آن انجام داد.

اهمیت این اثر تاریخی به طور کلی در رابطه ای که با سلسله خاندان صفوی دارد جلوه گر می شود ، اسلاف شاهان صفوی و همچنین شاه اسماعیل اول بنیانگذار این سلسله در این مجموعه تاریخی به خاک سپرده شده اند.

مجموعه کنونی بقعه شیخ صفی شامل بیرون بقعه (عالی قاپو) ، سردر ، حیاط بزرگ ، رواق ، مقبره شیخ صفی الدین ، حرم خانه ، مقبره شاه اسماعیل ، چینی خانه (که دارای گچ بری های زیبا و چند درِ چوبی و نقره ای نفیس است) ، مسجد جنت سرا ، خانقاه ، چراغ خانه ، چله خانه و شهیدگاه است. یکی از آثار این مجموعه فرش بسیار معروفی به نام قالی اردبیل است که یکی از مشهورترین قالی های جهان است و در گذشته در آرامگاه وی بوده اما هم اکنون در موزه ویکتوریا آلبرت کشور انگلستان نگهداری می شود.

ثبت جهانی باغ‌های ایرانی در سال ۱۳۹۰

باغ های ایرانی با طراحی و معماری و آبنماها و پوشش گیاهان خاص در جهان زبانزد است و در طول تاریخ همواره الگوی معماری کاخ های پادشاهان و بزرگان در سراسر جهان بوده است؛ تا کنون بیش از یکهزار باغ ایرانی شناسایی شده که بیش از ۵۰ مورد آن ظرفیت ثبت جهانی دارد.

مجموعه باغ‌های ایرانی شامل ۹ باغِ پاسارگاد در مرودشت فارس، باغ ارم شیراز، چهل‌ستون اصفهان، باغ فین کاشان، عباس‌آباد بهشهر، شاهزاده کرمان، اکبریه بیرجند، باغ دولت آباد یزد، پهلوان‌پور مهریز یزد در سال ۱۳۹۰ در یونسکو ثبت شد.

باغ پاسارگاد در مرودشت فارس/ مادر باغ ها ایرانی

باغ شاهی پاسارگاد جلوه­ گاه یکی از قدیمی­ترین باغ­ های ایرانی که به  پردیس کوروش هم معروف است یکی از بخش‌های مجموعه پاسارگاد است که آن را ریشه معماری باغ‌های ایرانی می دانند؛ براساس آنچه در متون تاریخی آمده، در زمان ساخت این باغ، کوروش هخامنشی شخصاً دستور داده باغ پاسارگاد چگونه ایجاد شود و درخت‌ها نیز به چه شکل کاشته شوند، یعنی هندسی‌سازی باغ و ساختار فضایی آن از نگاه کوروش به باغ ایرانی اقتباس شده‌ است.

شکوه و تنوع درختان این باغ بی نظیر را که آن را مجموعه ای دستچین شده از انواع درختان سراسر ایران به صورت یکجا در باغ پاسارگاد دانسته اند را مورخان خارجی ستوده اند و به آن لقب مادر باغ های ایرانی داده اند.

باغ پاسارگاد پر از درختان گوناگون، گلهای رنگارنگ و پرندگان بوده که کوروش آن را با سلیقه و  نظر خود  به صورت پردیسی بی­ همتا در­آورده بود. این باغ با سیستم گردش آب در جوی­ های سنگی که به آب­نما معروف است آبیاری می­شده است.

آب‌نماها جدای از آبیاری پردیس، جنبه تزئینی و زیبایی ­بخشی باغ را نیز به خوبی انجام می­داده است. دو سوی باغ دو کوشک طراحی و اجرا شده که از آنها جهت استراحت و تماشای فضای دل­‌انگیز باغ استفاده می­شده است. همه کاخها درون پردیس قرار داشته­ اند، به گونه­ ای که هر کاخ دارای فضایی سرسبز و آرام بخش پیرامون خود بوده است. باغ شاهی آب مورد نیاز خود را از طریق انشعاب­ هایی که از رودخانه پلوار جدا می­شده تأمین می­کرده است.

آب­نماها از دو قسمت جوی­ های عبورآب و حوضوچه ها تشکیل شده است و در هر ۵.۹ تا ۵.۱۳ متری جوی یک حوضچه وجود دارد، که حوضچه‌­ها در ابتدا عمل تقسیم آب و آرام کردن سرعت آب در مسیر جوی­ ها را انجام می­داده و دیگر اینکه موجب ته نشین شدن گل و لای موجود در آب می­شده است. ابعاد دهانه داخلی این حوضچه ­ها ۸۷ در ۸۷ سانتیمتر و عمق آنها حدود ۵۲ سانتیمتر است. عمق و دهانه جوی­های سنگی حدود ۲۵ سانمتیمتر و لبه حوضچه­‌ها و جوی­ها حدود ۱۵ تا ۱۶ سانتیمتر است. در حال حاضر نزدیک به ۱۱۰۰ متر از آب­نماهای باغ کاوش شده و از زیر خاک بیرون آورده شده­‌اند.

باغ ارم شیراز

باغ ارم یکی از مشهورترین باغ های شیراز است که پیشینه آن به دوران سلجوقی و آل اینجو بازمی گردد و در دوران زندیه، کریم خان زند در سازندگی و بهسازی این باغ اقداماتی انجام داد. بنای ساختمان موجود در باغ ارم شیراز حدود ۲۰۰ سال قبل در دوران قاجار ساخته شده و شاخص ترین ویژگی این بنا، ایوان مرکزی دو طبقه آن است که درقسمت بالایی این بنا هلالی وجود دارد که بر روی آن نقوش کاشیکاری شده شامل شخصیت های تاریخی، ادبی و اسطوره ای است.

در زمان قاجاریه باغ ارم ۷۵ سال در دست سران ایل قشقایی بود که در آن عمارتی ساختند و در زمان ناصر الدین شاه قاجار عمارت دیگری که هنوز پابرجاست در آن ساخته شد.عمارت اصلی باغ به سبک معماری قاجاریه و به تقلید از سبک معماری زندیه ساخته شده ، این عمارت از نظر معماری، نقاشی، کاشی کاری و گچ بری از شاهکارهای معماری ایرانی به حساب می آید.

این عمارت سه طبقه با کاشیکاری های رنگین و گچ بری های شکیل تزیین شده ، اتاق‌های طبقه زیرین که زیرزمین به حساب می آیند ، برای استراحت در روزهای گرم تابستان کاربرد داشته اند ، در دو طبقه بالایی ستون‌هایی است که برگرفته از بنای تخت جمشید است.

باغ چهل‌ستون اصفهان

باغ چهل‌ستون با وسعت ۶۷ هزار مترمربع  درون بافت شهری اصفهان و در غرب خیابان چهار باغ پایین و شمال خیابان سپه و شرق میدان نقش جهان در استان اصفهان واقع شده است. احداث این باغ در دوره شاه عباس اول آغاز شد و در وسط این باغ عمارت و کوشکی به عنوان هسته اولیه کاخ بنا شد که تالار میانی کاخ چهل ستون و غرفه‌های چهار گوشه آن را در بر می گرفت و در سلطنت شاه عباس دوم تکمیل شد.

در ساختمان موجود مرکزی، تغییرات کلی داده شده‌است و تالار آینه، تالار ۲۰ ستون، دو اتاق بزرگ شمالی و جنوبی تالار آینه، ایوان های طرفین سالن پادشاهی و حوض بزرگ مقابل تالار با تمام تزیینات نقاشی و آئینه کاری و کاشی کاری دیوارها و سقف ها افزوده شده‌است.

استخر مقابل عمارت به طول ۱۱۰ متر و عرض ۱۶ متر اکنون هم طراوت و زیبایی خاصی به این کاخ می‌دهد و جهش آب در حوض میان تالار از دهان چهار شیری که در چهار گوشة حوض قرار دارند و فواره‎های سنگی مسیر جوی کوچک اطراف کاخ، صفای مخصوصی به این قصر باشکوه داده است.

باغ در بستر شهری و در میان سایر باغ‌ها شکل گرفته و به گونه‌ای استقرار یافته که امکان دسترسی به آن از سایر باغ‌ها میسر بوده است. مجموعه‌ای از این باغها که در امتداد چهارباغ شکل گرفته بودند یکی از شالوده‌های اصفهان عصر صفوی را شکل می‌دادند و نقش باغ چهلستون از این جنبه ممتاز است که حلقه پیوند دهنده این شالوده و شالودة دیگری شهری یعنی مجموعة نقش جهان بوده است.

اگرچه انعکاس ستون های بیست گانه تالارهای چهل ستون در حوض مقابل عمارت، مفهوم چهل ستون را بیان می کند، ولی درحقیقت عدد چهل در ایران کثرت و تعدد را می رساند و، وجه تسمیه عمارت مزبور به چهل ستون به علت تعدد ستون های این کاخ است.

باغ فین کاشان

مجموعه تاریخی فین در کاشان با مساحت ۲۳ هزار و ۷۰۰ مترمربع سال ۱۳۱۴ در فهرست اثرهای ملی و در ۱۳۹۰ به عنوان یکی از همین ۹ باغ ایرانی در فهرست میراث جهانی یونسکو ثبت شد. این اثر تاریخی شامل اتاق شاه نشین، شترگلوهای صفوی، شترگلوی قاجاری، بنای خلوت کریم خانی، موزه و ۲ باب گرمابه کوچک و سلطنتی است.

پیشینه باغ فین در مجاورت چشمه سلیمانیه به دوره صفویه باز می گردد و یکی از زیباترین نمونه های باغ ایرانی به شمار می رود، اما قتل امیرکبیر (میرزا محمدتقی خان فراهانی)، صدراعظم ناصرالدین شاه قاجار سبب شهرت بیشتر این بنای تاریخی شده است.

باغ عباس‌آباد بهشهر

مجموعه تاریخی باغ‌های عباس‌آباد به مساحت ۵۰۰ هکتار در ۹ کیلومتری شهرستان بهشهر به عنوان مهم­ترین باغ غیرکویری ایران که در دامنه جنگلی کوه ­های البرز واقع شده، نسبت به سایر باغ­های ایرانی دیگر از چشم‌اندازهای زیبا و بکر طبیعی بهره برده است.

این مجموعه شامل باغ پلکانی، حمام، برج­ های آجری فشار شکن آب، جاده ­های سنگ­فرش، آسیاب، محوطه گل باغ(محل توزیع آب)، سد و مخزن آن و عمارت میانی دریاچه است که به دستور شاه عباس اول صفوی در سال‌های ۱۰۲۰ و ۱۰۲۱ هجری قمری در محلی که پیشتر خرگوران  نام داشت ساخته شد.

در میان دریاچه ، عمارتی آجری وجود دارد که زمانی سطح فوقانی آن بستر بنایی با مصالح چوب و سقفی سفالی را تشکیل می‌داده است. این عمارت در زمان آبگیری سد به زیر آب می‌رود و تنها سطح فوقانی آن بیرون از آب قرار می‌گیرد که اساس آن بر روی ۸ جرز در پیرامون و یک جرز در مرکز بنا می‌باشد. ابعاد جرزها بطور تقریبی ۴×۳ می‌باشد که بر روی یک سکو قرار گرفته‌اند. این عمارت دارای دو کارکرد فنی در سدسازی و همچنین کاربری تفریحی بوده است.

باغ شاهزاده کرمان

باغ شاهزاده (شازده) ماهان  به وسعت ۳.۵ هکتار یکی از باغ‌های تاریخی ایران در حدود ۲ کیلومتری شهر ماهان و در نزدیکی شهر کرمان و در دامنه کوه‌های تیگران جای گرفته و مربوط به پایان دوره قاجاریه است.

این باغ از نمونه باغ تخت‌های ایرانی است و دو مجموعه شرقی و غربی دارد. کوشک یا همان عمارت‌های آن بسیار زیباست و به صورت دو اشکوب ساخته شده‌است و سر در آن از معماری زیبایی برخوردار است که آن را از سایر باغ‌های ایرانی برجسته می‌سازد. در باغ فواره‌ها یا آب فشان هایی نیز وجود دارد که در درازنای باغ قرار دارند و از زیباترین فواره‌های باغ‌های ایرانی هستند.

فواره‌های باغ شاهزاده بر پایه نیروی اختلاف ارتفاع کارکرد دارند. درازای این باغ مستطیلی شکل شاهزاده کرمان ۴۰۷ متر و پهنای آن ۱۲۲ متر است، و از این رو بزرگترین و زیباترین باغ تاریخی ایرانی محسوب می‌شود. این باغ در بیشتر سال و به ویژه در فصل تابستان و بهار بازدیدکنندگان پرشماری دارد.

بناهای باغ شازده عبارتند از کوشک اصلی یعنی سکونتگاه دائمی یا فصلی مالک که در انتهای سربالایی باغ قرار دارد. سردر خانه در ورودی باغ به صورت بنایی خطی جبهه ورودی باغ را اشغال کرده و در دو طبقه بنا گردیده‌است. طبقه بالای این سردر دارای اتاق‌هایی است که برای زندگی و پذیرایی پیش بینی شده‌اند.

سایر بناهای خدماتی باغ از حصار اصلی استفاده کرده و به صورت دیواری مرکب بناهای مختلف خدماتی را در نقاط مناسب در خود جا داده‌است. این باغ علاوه بر سردر، شامل عمارت شاه‌نشین و حمام نیز می‌باشد. در حال حاضر قسمت شاه‌نشین، به یک رستوران تبدیل شده و توسط بخش خصوصی اداره می‌شود.

باغ اکبریه بیرجند

باغ و عمارت تاریخی اکبریه به عنوان زمرد سبز در کویر مجموعه ارزشمندی با قدمت بیش از یک قرن از به زمانی باز می گردد که اکبریه روستایی در سه کیلومتری جنوب شرقی بیرجند بوده است. حاکمان شهر بیرجند در آن دوران‌ مقر حکومتی خود را در این باغ بنا نهادند و اکبریه پذیرای دوران افرادی چون امیر علم خان حشمت الملک، محمد ابراهیم خان شوکت الملک و اسدالله علم بوده است.

مجموعه اکبریه دارای عناصر معماری نظیر سردر ورودی، عمارت، انبار، باغ، فضای بارانداز ( اصطبل ) مسجد، استخر و حصار است که تا سال ۱۳۵۵ هجری شمسی در مالکیت خاندان علم بود ولی در این سال از سوی اسدالله علم برای احداث موزه، وقف آستان قدس رضوی شد.

وجود انبوهی از درختان غیرمثمر همچون کاج با قدمتی بیش از ۱۰۰ سال در کنار درختان مثمر نظیر پسته و انار، همچنین درختچه‌هایی مانند رز، گل محمدی و بوته‌ها و گل‌های فصلی، تنوع مطلوبی از گونه‌های گیاهی را پدید آورده است. در قسمت جنوبی این باغ شگفت انگیز عمارتی وجود دارد که در زمان امیرعلم خان حشمت الملک بنا شده و در ۲ طبقه است که با دالان‌هایی بخش‌های مختلف آن به هم راه دارد.

اتاق‌های متعدد، شاه نشین، هشتی‌ها، حوض‌خانه، گنبدخانه ( معروف به کلاه فرنگی ) و اتاق آیینه از بخش‌های این عمارت تاریخی است و در ضلع جنوبی عمارت مرکزی حیاط اندرونی قرار دارد که حوض ذخیره آب باغ در آن ایجاد شده است.

قنات اکبریه در قدیم مامور آبرسانی به باغ عریض و طویل اکبریه بوده که آب از طریق کانال و لوله‌های زیرزمینی به استخر جنوبی عمارت وارد می‌شود و پس از آن از طریق جوی‌های سرپوشیده و از زیر عمارت به فضای باغ می‌رود. باغ اکبریه پیروی از اسلوب باغ ایرانی است، این را در طراحی چهارباغ می‌توان دید به طوری که با توجه به نظام هندسی موجود در کرت‌بندی، انطباق خیابان مرکزی بر محور تقارن کوشک و بنای سردر ورودی، دارای ‏هندسه‌ای خالص و نظام‌مند و نشانگر یک نمونه برجسته باغ ایرانی است

 

باغ دولت آباد یزد

باغ دولت آباد یکی از بناهای تاریخی و منحصر استان یزد در سال ۱۱۶۰هجری قمری ساخته شد و از زیباترین بناهایی است که به دوره افشاریه و زندیه مربوط می شود؛ این اثر تاریخی از قناتی به همین نام آبرسانی می شود و جریان آب در باغ، استخوان بندی طراحی آن را تشکیل می دهد.

این باغ دارای قسمت های بادگیر و هشتی، عمارت حرمخانه، اصطبل و شترخانه، عمارت مستخدمین،عمارت تالار آئینه سر در اصلی، آب انبار دو دهانه و عمارت باغ بهشت آیین است و تلفیق جریان آب و هوا به زیباترین شکل مجموعه را عمارت هشتی و بادگیر در آن صورت گرفته است. بادگیر باغ  دولت آباد با ارتفاع نزدیک به ۳۴ متر بلندی از سطح زمین شاهکار مهندسی و نشانه نبوغ معماران یزدی است.

باغ پهلوان‌پور مهریز یزد

باغ جهانی پهلوان پور از باغ های متعلق به دوره های اواخر زندیه و اوایل قاجار است که در محله مزویرآباد مهریز قرار دارد. این باغ زیبا و تاریخی که در نوع خود در مهریز و حتی استان یزد کم نظیر است متعلق به یکی از تجار یزدی به نام علی پهلوان پور است.

مساحت باغ بیش از ۵هکتار و عمده ساخت و ساز آن شامل برج گلین و فضاهای خدماتی مرتبط با آن در جبهه جنوب شرقی، عمارت زمستانخانه در جبهه غربی، عمارت شربت خانه (کوشک) در بخش مرکزی، فضاهای خدماتی (اصطبل، انبار، سرایداری ) و کارگاه ریسندگی و قالی بافی در جبهه جنوبی است.

ارزشمندترین بخش باغ پهلوانپور که نمونه ای از باغ های ایرانی در مناطق مرکزی ایران است ، عمارت کوشک یا شربت خانه در سه طبقه و به مساحت هزار و ۵۰۰ مترمربع است.

ثبت جهانی مسجد جامع اصفهان در سال ۱۳۹۱

اگر تاریخ ایران را به سه دوره پیش از تاریخ، دوره ایران باستان و دوره اسلامی تقسیم‌بندی کنیم، به ترتیب معبد چغازنبیل، مجموعه تخت جمشید و مسجد جامع اصفهان بهترین گزینه‌های معماری این دوران‌ هستند. مسجد جامع اصفهان موزه‌ای از تحول و تکامل معماری ایرانی اسلامی در طول چهارده قرن تاریخ ایران پس از اسلام است.

این مکان مقدس در ابتدا جایگاه یک آتشکده عصر ساسانی بوده که در قرن دوم و سوم هجری یک مسجد ساده بر روی آن بنا شده است ؛ بعد از آن، دیلمیان، سلجوقیان، ایلخانیان، مظفریان، تیموریان، ترکمن‌ها، صفوی‌ها، افغان‌ها و قاجارها این مسجد را توسعه‌ داده‌اند یا مرمت کرده‌اند.

مسجد جامع اصفهان در طول دوره حیات خود شاهد حوادث طبیعی گوناگون بوده و در دوران جنگ تحمیلی هدف بمباران دشمن بعثی قرار گرفت. با این حال گنبد تاج‌الملک  آن ۹۰۰ سال است که بدون برداشتن حتی یک ترک به حیات خود ادامه می‌دهد.

در مسجد جامع اصفهان از ۴۸۴ تکنیک مختلف برای ساخت تاق‌های قوسی استفاده شده است. علاوه بر همه اینها زیباترین محراب گچبری شده مساجد ایران، با نام محراب الجایتو  را می‌توان در این مسجد تماشا کرد.

در مسجد جامع اصفهان شبستان صفویه، شبستان سلجوقی، شبستان آل‌مظفر، ایوان‌های چهار طرف، مسجد الجایتو، آرامگاه علامه مجلسی، صفه حکیم، صفه عمربن عبدالعزیز، محراب دراویش، حوض، صحن، گنبد نظام‌الملک ، گنبد تاج‌الملک از آثاری هستند که باید به دقت دیده شوند.

ثبت جهانی برج گنبد قابوس در گلستان در سال ۱۳۹۱

برج قابوس در مرکز شهر گنبدکاووس بلندترین برج آجری جهان و مقبره قابوس بن وشمگیر، بنایی بازمانده از سده چهارم هجری است ، روز دهم تیر ۱۳۹۱ در یونسکو به ثبت جهانی رسید؛ این شاهکار معماری اسلامی که بر روی تپه‌ای به بلندی ۱۵ متر قرار گرفته، ۵۵ متر ارتفاع دارد که با احتساب بلندی تپه، ارتفاع آن در مجموع به ۷۰ متر می‌رسد و آجر و ملات گچ از مصالح اصلی ساخت آن است.

بدنه خارجی مدور این بنا دارای ۱۰ ترک (مانند ستاره ۱۰ پر) است که به فواصل مساوی از یکدیگر قرار دارند و در هر ترک آن عبارتی آجری و کتیبه‌ای شکل با خط کوفی نوشته شده و ورودی بنا دارای سردر هلالی و گلویی مقرنسی است که یکی از نخستین مقرنس کاری‌ها در معماری اسلامی ایران محسوب می‌شود.

کتیبه‌های گنبد قابوس با خط کوفی بنایی (معقلی) در عین سادگی کاملاً خوانا و برجسته هستند که در دو ردیف در بدنه بنا در قاب‌های مستطیلی به طور قرینه در بالا و پایین تکرار شده‌اند که متن آن به شرح ذیل است « بسم الله الرحمن الرحیم، هذا القصر العالی، الامیر شمس‌المعالی، الامیر ابن الامیر، قابوس بن وشمگیر، امر ببنائه فی حیاته، سنة سبع و تسعین و ثلثمائة قمریة و سنة خمس و سبعین و ثلثمائة شمسیة» که برگردان پارسی این کتیبه‌ها نیز چنین است که «به نام خداوند بخشندهٔ مهربان، این است کاخ باشکوه، امیر شمس معالی، امیر پسر امیر، کاووس فرزند وُشمگیر، فرمان داد به ساخت آن در دوران زندگی اش، سال سیصد و نود و هفت هجری قمری و سال سیصد و هفتاد و پنج خورشیدی».

ثبت جهانی مجموعه فرهنگی تاریخی (کاخ) گلستان تهران سال در سال ۱۳۹۲

اگر چه تهران بیشترین کاخ موزه های کشور را در خود جای داده است؛ اما فقط کاخ گلستان با قدمتی بیش از ۲۰۰ سال که از ارگ تاریخی تهران به جای مانده و در میدان ۱۵خرداد واقع شده تنها اثر تاریخی از تهران است که در حافظه جهانی یونسکو ثبت شده است.

بخش های مختلف کاخ گلستان عبارتند از ایوان تخت مرمر، خلوت کریمخانی، تالار سلام، تالار آیینه، تالار سفره خانه، تالار برلیان، عمارت خوابگاه، کاخ شمس العماره، عمارت بادگیر، تالار الماس، کاخ ابیض و چادرخانه است، اتاق موزه این کاخ نیز درسال ۱۲۹۰هجری قمری توسط ناصرالدین شاه و پس از سفر به اروپا و دیدن موزه ها و گالری های بزرگ غربی بنا شد تا اشیای نفیس را در آن نگهداری کنند.

آنچه امروز در مجموعه فرهنگی تاریخی گلستان دیده می شود، در سال ۱۳۴۵ به این شکل تغییر یافته و همچنین نگارخانه هم بخشی از حوضخانه طبقه زیرین تالار سلام است که برای ارائه آثار نقاشی هنرمندان ایران در دوره قاجار اختصاص یافته است؛ ایوان تخت مرمر هم با ۶۵ قطعه مرمر در اندازه های مختلف از دیدنی های پرشمار کاخ گلستان محسوب می شود.

 آثار نمایشی بزرگ و ارزشمند آن اثر(نقاشی) تالار آیینه استاد کمال الملک و همچنین تالار عاج که در زمان ناصرالدین شاه برای نگهداری هدایای خارجی استفاده می شد و تزئینات گچبری و نقاشی آن بسیار جذاب شبیه به بناهای دوره زندیه است، مجموعه کاخ گلستان را به اندازه همه اماکن گردشگری یک شهر زیبائی و دیدنی تاریخی تبدیل کرده است.

عمارت بادگیر هم یکی دیگر از این دیدنی ها است و تالار آن دارای نقاشی و آیینه کاری های جذابی است. علت نامگذاری این عمارت، چهار بادگیر بلند آن است که با کاشی های آبی، سیاه، زرد، معرق و قبه های زرین تزئین شده است و کاخ ابیض (موزه مردم شناسی) از دیگر بخش های مجموعه ارزشمند کاخ گلستان است که با الهام از بناهای اروپایی دوران ساخته شده که دارای نمایی سفید رنگ با گچبری منحصر بفرد است.

در ضلع شرقی مجموعه کاخ گلستان عمارت پنج طبقه موسوم به شمس العماره را می بینید که طبقه چهارم و پنجم آن به صورت ۲برج مجزا از هم قرار دارد که در واقع ناصر الدین شاه پس از نخستین سفر خود به اروپا و تحت تاثیر ساختمان های بلند فرنگی به فکر احداث بنایی مرتفع در تهران افتاد و این بنا از لحاظ نقشه و نیز تنوع تزئینات داخلی آن و حتی شکل ظاهری، بی نظیر و نمونه ای کامل از معماری و هنر و تزئینات داخلی ایران است. نقشه این بنا از دوستعلی خان معیرالممالک و معماری آن نیز توسط استاد علی محمد کاشی انجام شده است.

بنای ارزشمند کاخ گلستان در سال ۱۳۳۴ در فهرست آثار ملی ایران و در سال ۲۰۱۳ (دوم تیرماه ۹۲) در سی‌وهفتمین اجلاس سالانه در کامبوج به فهرست میراث جهانی اضافه شد.

ثبت جهانی شهر سوخته در سیستان و بلوچستان ۱۳۹۳

شهر سوخته شامل بقایای دولت – شهری باستانی در ایران است که در ۵۶ کیلومتری زابل و در حاشیه‌  جاده‌ زابل – زاهدان در شرق ایران در استان سیستان و بلوچستان قرار دارد. شهری که روی آبرفت‌های رودخانه هیرمند به سمت دریاچه هامون و در ساحل آن رودخانه بنا شد و قدمت آن با دوره‌ برنز در تمدن جیرفت در حدود ۶ هزار سال یکسان است.

شهر سوخته با کشفیات شگفتی آور با قدمت بیش از ۵هزار ساله، هم طراز بزرگترین کشفیات تاریخ باستان شناسانی جهان، بخشی از هویت تمدنی بشر است و چون کاوش ها نشان حاکی از آن است که این تمدن به طرز نامعلوم و عجیبی از بین رفته است، این منطقه را «شهر سوخته» به معنی نابود شده، نام گذاری کردند.

به هیچ عنوان آتش سوزی در کار نبوده و حتی شواهدی بر وجود جنگ افزار هم در شهر سوخته ندیده ایم، اینکه موضوع آتش سوزی به میان می آید به دوره چهارم استقرار برمی گردد آنجایی که شهر دچار فروپاشی شده و مردم به عنوان دامدار از جایی به جای دیگر حرکت می کنند. مردم آن زمان حتی برای درست کردن غذا، زمین را می شکافتند و آتش روشن می کردند،نخستین باستان شناسان وقتی از این منطقه بازدید داشتند مشاهده کردند که یک سطح وسیع خاکستر وجود دارد، پس نخستین لقبی که به آن دادند، شهر سوخته (The Burnt City) بود.

این شهر برای نخسین بار در سال ۱۳۲۴(۱۹۴۵میلادی ) توسط باستان شناسی به نام اشتاین شناسایی شد و در سال های ۱۳۴۶و ۱۳۵۸(۱۹۶۷تا ۱۹۷۹میلادی )به تناوب توسط گروه باستان شناسان ایتالیایی مورد کاوش قرار گرفت .

 مهم ترین کشفیات در حفاری های گذشته در شهر سوخته را می توان، ساخت نخستین پویانمایی (انیمیشن) در دنیا ؛ انجام نخستین جراحی جمجمه ؛ استفاده از چشم مصنوعی ؛ تولید پارچه و وجود تاسیسات دفع فاضلاب نام برد که اهمیت این محوطه را برای باستان شناسان سراسر دنیا بیش از پیش مطرح کرده است.

کاوش های انجام شده در این شهر باستانی نشان داده که شهروندان شهر سوخته افرادی پویا و سختکوش بوده اند،  نتایج بررسی ۲۵۰ اسکلت این شهر نشان می دهد که تعداد زیادی از مردان و زنان قدیمی از عارضه مهره های کمر، چسبندگی مهره های گردن و کمر رنج می برده اند و این موضوع نشان دهنده اشتغال مردم آن منطقه به مشاغل سخت بوده است.

در مورد وسعت شهر سوخته بین باستان شناسان، آراء متفاوتی بین ۱۵۰ تا ۲۸۰ هکتار وجود دارد هرچند بیشتر تاکید بر روی ۱۵۰ هکتار است. بقایای این شهرنشان می‌دهد که این شهر در زمان حیاتش دارای پنج قسمت اساسی بوده که شامل بخش مسکونی واقع در شمال شرقی شهر سوخته؛ بخش‌های مرکزی؛ منطقه صنعتی؛ بناهای یادمانی و گورستان است که به صورت تپه‌های متوالی و چسبیده به هم واقع شده‌اند.

ثبت جهانی منظر فرهنگی روستای میمند در کرمان در سال ۱۳۹۴

روستای صخره ای و دستکند میمند با قدمت چند هزار ساله از نخستین سکونتگاه های بشری و از مواریث باستانی ایران است که در ۳۸ کیلومتری شمال شرقی شهرستان شهربابک در استان کرمان با وسعت ۴۲۰ کیلومتر مربع و در ارتفاع ۲ هزار و ۲۴۰ متر از سطح دریا واقع است که ارگ بم و باغ شاهزاده ماهان کرمان، سومین اثر جهانی کرمان است که جهانی شده است.

ساکنان این روستای تاریخی در جهان دارای آداب و رسوم خاص بوده و هنوز روابط سنتی زندگی در آن حفظ شده و در زبان و گویش نیز همچنان از کلمات پهلوی ساسانی استفاده می‌شود به نحوی که می‌توان تعامل انسان و طبیعت در هزاره دوم میلادی را به خوبی در آن دید.

لوح ثبت جهانی منظر فرهنگی روستای صخره ای میمند به عنوان نوزدهمین اثر تاریخی ایران در یونسکو در سفر حسن روحانی رئیس جمهور به فرانسه (بهمن ماه ۱۳۹۴ )به وی تقدیم شد.

ثبت جهانی محوطه باستانی شوش در خوزستان در سال ۱۳۹۴

شهرشوش واقع در استان خوزستان یکی از قدیمی‌ترین سکونت‌گاه‌های شناخته‌شده جهان است و احتمالاً در سال ۴هزار پیش از میلاد پایه‌گذاری شده است. این شهر باستانی به همراه آرامگاه دانیال نبی و تحت نام بقعه دانیال نبی شهرشوش و تپه‌های مجاور در سال ۱۳۱۰ ثبت ملی و ۸۴ سال بعد در یونسکو ثت جهان شد.

محوطه میراث جهانی شوش، شامل تپه های باستانی است و کاخ اردشیر در ساحل رودخانه قرار گرفته است. بناهای تاریخی کشف شده شامل ساختارهای اداری، مسکونی و مجلل هستند، تپه باستانی شوش از چندین لایه سکونتگاه های شهری در دوره های متوالی، از اواخر هزاره پنجم پیش از میلاد تا قرن سیزدهم میلادی تشکیل شده است. این محوطه گواهی استثنایی از سنت های فرهنگی عیلامی، پارسی و پارتی است که تا حد زیادی ناپدید شده اند. پرونده محوطه تاریخی شوش در ژوئیه ۲۰۱۵ در شهر بن آلمان به ثبت جهانی رسید. این محوطه تاریخی شامل کاخ شاپور، کاخ آپادانا، دروازه شرقی، کاخ هدیش، شهر پانزدهم، روستای هخامنشی، مسجد جامع شوش و مجموعه بناهای دوره اسلامی، تپه‌های آکروپول و قلعه فرانسوی‌ها است.

شهر باستانی شوش، پایتخت تمدن چندهزار ساله عیلامیان است که در دوره‌ای نیز پایتخت زمستانی هخامنشیان به شمار می‌رفت. کاخ شاپور متعلق به دوره اردشیر دوم هخامنشی است که از آن چندین پایه ستون و دیوارهای خشتی به جای مانده است اما شباهت بسیاری به تخت جمشید دارد. آپادانای شوش نیز قصر زمستانی شاهان هخامنشی بود که به دستور داریوش بزرگ پادشاه هخامنشی در حدود سال‌های ۵۱۵_۵۲۱ پیش از میلاد در شوش روی آثار و بقایای تمدن عیلامی بنا نهاد شد. دیوارهای کاخ از خشت و ستون‌های آن از جنس سنگ است.

شهر پانزدهم عنوانی است که پس از کاوش‌های رومن گریشمن باستان‌شناس فرانسوی روی شمال تپه شهر شاهی شوش درباره آن به کار گرفته شد زیرا لایه‌نگاری‌ها در این تپه وجود ۱۵ شهر تاریخی را ثبت کرد که حاکی از تمدن و شهرنشینی عیلامیان بود. هر یک از این لایه‌ها یک یا چند دوره تاریخی را مشخص می‌کنند که لایه‌های پانزدهم تا نهم مربوط به دوران‌های مختلف عیلامی است؛ لایه هشتم مربوط به دوره هخامنشیان است و لایه هفتم به زمان سلوکیان می‌رسد. لایه ششم و پنجم این شهر متعلق به اشکانیان است و لایه چهارم تمدن ساسانیان را در این شهر ثابت می‌کند و در نهایت لایه های سوم و دوم و اول به دوران اسلامی می‌رسد؛ تپه آکروپل نیز که قلعه شوش روی آن بنا شده است، دارای ۲۷ لایه باستان شناسی است.

ثبت جهانی بیابان لوت در سال ۱۳۹۵

بیابان لوت در عرصه ای به وسعت ۲۲ هزار و ۷۸۰ کیلومتر مربع گسترده است اما حریم آن ۱۷ هزار و ۹۴۱ کیلومتر محاسبه شده که شامل ریگ یلان (تپه های ماسه ای)، کلوت ها، نبکاها، رودخانه شور، هامادا (دشت ریگی)، پهنه بازالتی گندم بریان است، اما در این میان کلوت ها در غرب و ریگ یلان در شرق با چشم اندازی زیبا و شگفت انگیز خودنمایی می‌کنند.

این گستره به عنوان  بیست‌وهفتمین بیابان بزرگ جهان و بیست‌ویکمین اثر ثبت شده ملی ایران در فهرست جهانی یونسکو، جزو گرم ترین و خشک ترین نقاط کره زمین محسوب می شود و گرما چنان است که لاشه حیوانات تجزیه نمی شود، قدرت تبخیر آب به گونه ای است که پیش از تجزیه شدن لاشه توسط باکتریها، خشک می شود.

پرونده بیابان لوت که با همکاری و هماهنگی بین دستگاهی همچون سازمان جنگل ها، مراتع و آبخیزداری، سازمان حفاظت محیط زیست، موسسه جغرافیایی دانشگاه تهران و سازمان میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی به عنوان دستگاه متولی آماده شده بود با تایید اکثریت اعضای حاضر در اجلاس به ثبت جهانی رسید.

 بیابان لوت و سامانه محیطی آن دارای ارزش های بالفعل و بالقوه فراوان با شاخص ترین عوارض محیط طبیعی بیابان های دنیا نظیر ناحیه کلوت ها با داشتن مرتفع ترین یاردانگ های (شیارهای) دنیا، گرمترین نقطه سطح کره زمین، بلندترین تپه های ماسه ای و نبکاهای جهان، خندق های عظیم فرسایشی، شبکه های هیدرولوژیک، چاله های زمین ساختی، پدیده های کم نظیر نمکی و دشت های وسیع ریگی (هامادا)، روستاهای تاریخی و استقرارگاه های انسانی در حاشیه آن با ۶ هزار ساکن است.

قرار گرفتن قطب حرارتی زمین در این بیابان و وجود بسیاری از محوطه های پیش از تاریخ و تاریخی در عرصه و حریم اثر، وجود محوطه ها و گورستان های دوره مس سنگی و دژ های تاریخی به همراه قنات های زیبا و دیدنی منطقه از دیگر ارزش های ثبت این اثر در فهرست میراث جهانی است.

بیابان لوت بر اساس دو معیار از معیارهای چهارگانه میراث طبیعی شامل پدیده های طبیعی ویژه که مناطقی با زیبایی های طبیعی استثنایی و اهمیت زیبایی شناسانه را در بر می گیرد و نمونه های برجسته از مراحل عمده تاریخ زمین، فرآیند زمین شناختی مداوم در تکامل عوارض و یا عوارض فیزیوگرافیک و ژئومورفیک است.

ثبت جهانی رشته قنات و کاریز ایرانی ۱۳۹۵

مجموعه یازده رشته قنات و کاریز ایرانی شامل قصبه گناباد، بلده فردوس، باغ زارچ یزد، حسن‌آباد مهریز، آسیاب‌آبی میرزانصرالله مهریز، گوهرریز جوپار کرمان، دوقلوهای اکبرآباد و قاسم‌آباد بروات، مون اردستان، وزوان میمه و مزدآباد اصفهان که از قدیمی‌ترین و عجیب‌ترین سیستم‌های آبرسانی جهان و شاهکار معماری و مهندسی ایرانی هستند در سال ۱۳۹۵ از ایران در حافظه جهانی یونسکو به ثبت رسید.

کاریز یا قنات یا کهریز، مجرای تونلی شکلی حفاری شده در زیر زمین برای عبور جریان آب است که در عمق زمین برای ارتباط دادن رشته چاه هایی که از  مادر چاه سرچشمه می گیرد باهدف هدایت آب و مدیریت آب برای کشاورزی و سایر مصارف به کار گرفته می شود.

فناوری ساخت قنات در اوایل هزاره اول پیش از میلاد در مناطق خشک کوهستانی ایران گسترش یافت و به کشاورزان این مناطق اجازه میداد تا بتوانند در دوره های طولانی خشکی که آب سطحی پیدا نمی شود به کشت و زراعت بپردازند. این قنات ها به تدریج در مناطق دیگر دنیا رایج شدند و اکنون قنات های زیادی از چین تا مراکش و حتی در قاره آمریکا وجود دارند.

طبق آمار ارائه شده در کارگاه مهندسی قنات برگزار شده در تهران، در سال ۱۳۸۹ تعداد قنات های فعال ۳۶ هزار و ۳۰۰ رشته بوده و مجموع طول کوره های قنات ۲۱ هزار و ۷۸۰۰ کیلومتر و مجموع طول میله های قنات ۱۵۸ هزار و ۲۶۸ کیلومتر تخمین زده شده است.

بیش از ۴۰ هزار قنات در ایران وجود دارد که از جهت فنآوری، مهندسی، پیچیدگی حفر، ویژگی های اقلیمی و سرزمینی از جهت تیپولوژی، کلاسه بندی کوهستانی، دشتی، گسل یا چشمه بودن آنها و حتی روش تغذیه قناتها تفاوت دارند.

قنات قصبه گناباد در خراسان رضوی

 قنات گناباد با ۳۳ کیلومتر طول با عمیق ترین مادر چاه جهان به عمق ۳۰۰ متر، با دو هزار و ۵۰۰ سال قدمت با عنوان قدیمی‌ترین و پرآب‌ترین قنات جهان است و در خراسان رضوی قرار دارد. این قنات یکی از عجیب‌ترین دست‌سازه‌های بشر است و در هزار تویی تاریک و عمیق به دست معماران باستان آراسته شده و باستان‌شناسان داخلی با بررسی یافته‌های سفالین پراکنده در آن قدمت حفاری قنات قصبه را به دوران هخامنشی نسبت می‌دهند.

با توجه به اینکه جز این کاریز هیچ چشمه یا رودی در منطقه بیابانی گناباد یافت نمی‌شود، همین قنات بود که سرانجام موجب شد زندگی در آن منطقه رشد کند و گناباد به یکی از مهم‌ترین و پررفت‌وآمدترین شهرهای کشور تبدیل شود.

در معماری این قنات بیش از ۴۷۰ حلقه چاه به کار رفته تا از کورشدن چاه‌ها به‌وسیله دشمنان هنگام حمله و همچنین کاهش وزن طناب در زمان حفر و تخلیه چاه‌ها جلوگیری شود که این روش از سال‌های دور به زنده‌ماندن قنات قصبه کمک کرده است.

قنات بلده فردوس در خراسان جنوبی

قنات بلده فردوس با کاریزی با ۱۵ رشته قنات و ۴ چشمه جوشان که آب‌های سطحی را از دره‌ها جمع‌آوری و در شبکه‌ای پیچیده به‌هم وصل می‌کند و یک شاه‌جوی پدید می‌آورد، بازمانده از دوره ساسانی پدیده‌ای شگفت‌انگیز و متفاوت در دل کویر در استان خراسان جنوبی است.

مستندات تاریخی احداث بلده را به قبل از اسلام و دوره ساسانی نسبت می‌دهند، تاریخ‌نگاری‌های انجام‌شده از سفال‌های اطراف قنات حکایت از آن دارد که قنات بلده ۵۰۰ سال پس از قنات قصبه گناباد احداث شده ‌است؛ این کاریز، آسیابی تاریخی هم دارد که گفته می‌شود باوجود گذشت سال‌ها هنوز پخت نان به روش سنتی در آن ادامه دارد.

اهمیت قنات بلده به این دلیل است که در منطقه نیمه‌خشکی مانند فردوس که آب تنها منشأ احداث سکونتگاه است، شکل‌گیری، توسعـه و ماندگاری شهـر فردوس و ساخت روستاهای تاریخی مهمی مانند باغستـان بالا و پایین و اسلامیه وابسته به این قنات بوده است.این کاریز نه‌ تنها بخش‌ عمده‌ای از زمین‌های کشاورزی نزدیک شهر فردوس را آبیاری می‌کند بلکه پس از پیمودن ۳۵ کیلومتر، بیش از دو هزارو ۳۸۲ هکتار از زمین‌های کشاورزی فردوس را سیراب و تعداد هزارو ۸۰۰ قطعه باغ را سیراب می کند.

در گذشته ۲۰ کیلومتر از دوطرف شاه‌جوی بلده تا شهر تاریخی فردوس درختکاری بود که امروز از این درختان ۹ کیلومتر به صورت پیوسته در محدوده دو باغستان و چند کیلومتر هم در محدوده‌ شهر اسلامیه باقی مانده است.

قنات باغ زارچ در یزد

قنات باغ زارچ یزد با قدمت بین ۲تا ۳ هزار سال و با ۷۱ کیلومتر طول که با شاخه های آن تا ۸۰ کیلومتر هم می رسد، با عمقی ۲۳ متر به عنوان از بلندترین قنات های ایران شناخته می شود. کاریزی با ۲هزار و ۱۱۵حلقه چاه  و ۷۰ پله قدمت آن را تا ۳هزار سال به دوره زرتشتیان تخمین می‌زنند.

این قنات را می‌توان در کنار مسجدجامع یزد یافت، چراکه پس از ورود اسلام به یزد بود که این مسجد در مسیر قنات زارچ احداث شد تا از آب قنات برای وضوگرفتن استفاده شود. تا نیم‌قرن پیش هم آبدهی قنات زارچ بیش از ۱۵۰ لیتر در ثانیه بود، اما به‌ دلیل حفر بی‌رویه چاه‌های عمیق و نیمه عمیق در حریم آبی قنات، آبدهی آن به‌شدت کاهش یافته است.

قنات زارچ دارای سه سرشاخه به نام‌های شور، شیرین و ابراهیم خویدکی است که فقط شاخه شور این قنات فعال است و دو شاخه دیگر زمانی به ‌دلیل افت سطح آب زیرزمینی، کم‌آب و سپس خشک شده‌اند. جوی ربانی، جوی قدمگاه، جوی امام‌حسین(ع)، جوی وقت‌الساعت، جوی سیدرکن‌الدین، جوی کلیمیان و جوی محل تل، ازجمله پایاب‌های شاخه شیرین قنات زارچ است.

قنات حسن‌آباد مهریز در یزد

قنات حسن‌آباد مهریز با مادرچاه با عمق ۴۰ متر در محدوده چشمه غربالبیز مهریز در استان یزد قرار گرفته و بازمانده‌ای از دوره میانی اسلامی (قرن هشتم هجری) است و دارای پنج شاخه پیشکار اصلی، پیشکار کوهی، شق قنات، کوه سرخی و شاه‌نشینی است و آبدهی آن از شاخه شق‌قنات تأمین می‌شود.

آبدهی نسبتا مناسب و بالا و عمق کم کانال آبرسان مهریز تا یزد از ویژگی‌های این قنات است، همچنین لایه‌های گچی و نمکی در طول مسیر قنات تشکیل نمی‌شود و این موجب شده آب قنات با همان کیفیت اولیه بدون داشتن هیچ‌گونه املاحی از جمله کلسیم، سدیم، منیزیم و… به آبادی‌های پایین‌دست راه سرازیر شود.

حوزه آبریز قنات، ارتفاعات شیرکوه و سرریز چشمه غربالبیز و تشکیلات آهکی در منطقه، تغذیه کننده اصلی منابع زیرزمینی و جریانات زیرسطحی در این محدوده است و آبدهی قنات بر اساس میزان بارندگی سالانه در شیرکوه است که در فصل بهار و سال‌های ترسالی به ۲۰۰ لیتر در ثانیه و در فصل تابستان و پاییز آبدهی قنات کاهش یافته و به ۱۱۰ لیتر در ثانیه می‌رسد.

این قنات از محدوده کوه‌های غربال بیز آغاز می‌شود و پس از گذر از شهرستان مهریز تا روستای دهنو، حسن‌آباد و مریم‌آباد یزد نیز امتداد می‌یابد و مالکیت آن عمومی – خصوصی است، یک پنجم آب این قنات متعلق به سادات مهریز است که در مهریز در تغار ساداتی جدا و تحویل آنها می‌شود و بقیه آب، سهم روستای دهنو و حسن‌آباد یزد است و حدود ۲۰۰ نفر مالکان آب و ۴۰۰ نفر بهره‌بردار هستند و هشت جره از این آب نیز متعلق به آب‌انبار نو مریم‌آباد بوده است.

آسیاب‌آبی میرزانصرالله مهریز در یزد

 آسیاب آبی میرزا نصرالله در پایین دست باغ پهلوان‌پور که خود از دیگر آثار جهانی است در مهریز در محله مزیور آباد قرار گرفته است، مربوط به دوران قاجار است و آب قنات دهنو ـ حسن‌آباد از آن عبور می‌کند.

فضای مرکزی آسیاب که اصلی ترین فضای بنا محسوب می شود شامل یک فضا با پلان مربع در وسط و چهار صفه در طرفین بوده است، صفه ضلع غربی محل قرار گیری سنگ آسیاب و دیگر اجزای مربوط به آرد کردن گندم و دیگر صفه ها کاربری بارانداز و محل نشستن و استراحت کردن داشتند. از دیگر فضاهای آسیاب ازجمله سه اتاقی که در قسمت ورودی بنا وجود دارند جنبه خدماتی (انبار و اصطبل) دارند و از عمده مصالح مصرفی در بنا نیز خشت و آجر و بعضا سنگ بوده و اندود جداره‌ها با کاهگل هستند.

اعضای گروه داوطلبان یونسکو، سال ۹۸ این آسیاب تاریخی را مرمت و بهسازی کردند این عملیات به مدت سه روز انجام شد و شامل بدنه‌سازی ، تعمیر، بازسازی و گل اندود فضای داخلی آسیاب بود.

قنات گوهرریز جوپار در کرمان

قنات گوهرریز در دامنه کوه‌های جوپار با ۳هزار و ۵۵۶ متر طول با ۱۲۹ حلقه چاه و در ۶ رشته با دبی آب ۶۰ لیتر در ثانیه، کاریزی که ۷۵۰ سال پیش در دوره صفویه حفر شده و حدود ۳۳۰ هکتار اراضی منطقه جپار کرمان را آبیاری می‌کند.یکی از مزیت‌های این قنات که یکی از فعال‌ترین قنات‌های جوپار کرمان است تأمین آب از گسل است.

این قنات از ۶ رشته قنات حسین یوسف، ختمی، رو به آب، حاج محمد نوش، تل سفید و دروازه تشکیل می‌شود و عمیق‌ترین مادر چاه در رشته قنات تل سفید به عمق بیش از ۵۰ متر است.

آنتونی اسمیت جهانگرد، محقق و جانورشناس انگلیسی وقتی برای سومین‌بار به کرمان وجوپار سفر کرد و به قنات گوهرریز سر زد بی‌اختیار خود را در آب قنات افکند. اهالی جوپار از او استقبالی درخور انجام دادند.وقتیاز او پرسیدند چرا چنین به جوپار علاقه‌مند هستند. او گفت «جوپار دروازه دنیا را به روی من باز کرد. از اینجا بود که به ۷۰ کشور سفر کردم و ۳۰ جلد کتاب نوشتم. جوپار عشق اول من بود و کسی عشق اولش را فراموش نمی‌کند.»

قنات های دو قلوی اکبرآباد و قاسم آباد در کرمان

 دو قلو بودن قنات های اکبرآباد و قاسم آباد در بم کرمان یکی از دلایل ثبت این دو قنات فهرست جهانی در یونسکو است.اکبرآباد قناتی است که در روستای اکبرآباد از توابع بخش ریگان، شهرستان بم واقع شده و طول آن ۱۱۰۰ متر است و ۳۵ میله چاه دارد. عمق مادرچاه این قنات، ۷ متر و فاصله مظهر تا محل آن ۲۰۰ متر و دبی آن هشت‌لیتر بر ثانیه است. گفته می‌شود مالکان این قنات اهالی روستا هسستند و اراضی زیر کشت این قنات به ۱۶هکتار می‌رسد.

قنات قاسم‌آباد هم ۲هزار و ۳۰۰ متر طول و ۵۰ میله چاه دارد. عمق مادرچاه این قنات ۴۴ متر و فاصله مظهر تا محل آن ۳۰۰ متر است و دبی آن ۱۳۹ لیتر بر ثانیه است. این قنات هم به اهالی روستا تعلق دارد و صد هکتار از زمین‌های کشاورزی را سیراب می‌کند.

قنات های دوقلوی اکبرآباد و قاسم آباد از دیر باز ، نخلستان های پربار بروات بم را سیراب کرده اند و نقش مهمی در تولید رطب مضافتی بم که جزو لطیف ترین و شیرین ترین محصول خرما در جهان است، دارند.

قنات مون اردستان در اصفهان

قنات دو طبقه مون اردستان از عجیب ترین و پیچیده ترین قنات های منحصر به فرد در ایران و جهان با قدمت ۸۰۰ سال است و تامین کننده آب آشامیدنی، کشاورزی و باغداری محله مون اردستان و روستای تلک آباد در ۱۵ کیلومتری جنوب شهر اردستان در استان اصفهان است.

قنات مون به عنوان شاهکار آبرسانی در ۲ طبقه و با اختلاف ۳ متر بر روی یکدیگر قرار دارد و با داشتن ۷۵ حلقه چاه مشترک، مسیر ۵ کیلومتری را از چاه مادر تا مظهر قنات طی می کند. عمق مادر چاه مادر بالایی این قنات ۲۷ متر و چاه زیرین ۳۰ متر است و آب آن در طبقه بالا سرد، شیرین و سبک و در طبقه پایین گرم، دارای املاح بیشتر و سنگین، حقابه و سیستم آبیاری مجزا است.

تنها رختشوی خانه زنده کشور بر روی قنات مون دایر است و به عنوان گذرگاه نیز مورد استفاده اهالی قرار دارد. ساختار قنات دو طبقه مون به جای یک دهلیز دارای دو دهلیز جداگانه بوده که در بالای یکدیگر قرار دارند و از مبدا تا مظهر قنات بصورت دو طبقه اجرا شده و به طور خلاقانه آب در هر طبقه جریان دارد.

فلسفه وجودی این قنات دو طبقه و سیستم مقسم های آن، هوشمندی و ذکاوت آب شناسان زمان احداث آن را در شناخت طبیعت نشان می دهد و نشان از دانش سنتی و بومی اهالی فلات مرکزی ایران دارد.

در برخی اسناد حفاری این قنات را پیش از اسلام و به‌ویژه در دوران کیانیان، اشکانیان و ساسانیان منتسب می کنند و احداث آن را به دو صورت بیان می کنند؛ برخی بانی این قنات را کاوه آهنگر دانسته‌اند که زاده اردستان بوده و به قولی دیگر بانی آن را مقنی یزدی می‌دانند که طی دو مرحله آن را ساخته که در مرحله اول پیشنهاد احداث قنات در آن منطقه را به مردم داده است و در بار دوم به ‌علت حفر قنات نامناسب ازسوی مردم، خود اقدام به اصلاح قنات جهت آبدهی بهتر می‌کند که منجر به حفر میل چاه دوم می‌شود.

قنات وزوان میمه در اصفهان

قنات وزوان با طول یک هزار و ۸۰۰ متر و عمق مادر چاه ۱۸ کنری و با ۶۴ حلقه چاه قبل از اسلام و در زمان ساسانیان در ۲کیلومتری شمال شهر وزوان استان اصفهان قرار دارد. در مسیر کوره قنات سه سد زیرزمینی احداث شده که بزرگ‌ترین آن در حدود یک هزار ۲۰۰متری از مادرچاه در عمق ۱۶ متری احداث شده و مهم‌ترین ویژگی آن امکان بستن دریچه خروجی قنات در فصل زمستان است. با این کار آب در فصل زمستان در دریاچه قنات ذخیره شده و در فصل بهار با باز کردن آن، آب بیشتری در دسترس کشاورزان منطقه قرار می‌گیرد.

قنات بزرگ و تاریخی وزوان دارای سد زیرزمینی بوده و قادر است آب را در فصولی که کشاورزان نیاز به آب ندارند، ذخیره کند. قدمت این قنات به حدود دو هزار سال پیش می‌رسد و باستان‌شناسان ژاپنی پس از بازدید این قدمت را تأیید کرده و این قنات تاریخی را یکی از نادرترین قنوات جهان معرفی کرده‌اند. 

قنات مزدآباد میمه در اصفهان

 قنات مزدآباد با ۱۸ کیلومتر طول و عمق ۱۰۰ متر در قسمت مادرچاه ، با دبی ۱۱۰ لیتر در ثانیه از پر آبترین قنات های کشور در شهر شاهین شهر و میمه اصفهان، از شگفت انگیزترین و قدیمی ترین قنات های دست کن جهان است. آب این قنات را که مانند رودخانه ای زیر زمینی است، برای فصل های کشت نگهداری می کردند.

قنات مزدآباد به لحاظ سنگواره‌های آستالاگمیت و آستالاگتیت به غار علیصدر همدان شبیه است و  براساس مطالعات زمین‌شناسان دانشگاه تهران دومین قنات قدیمی با عمری ۲ هزار ساله است در ساخت این قنات از نوع تکنولوژی فوق العاده مانند تاسیسات سد برای ذخیره آب که وجه تمایز این قنات است، بکار رفته است و باعث تفاوت کیفیت آب آن با سایر آب های زیر زمینی  است و در آن، آب سرد و گرم توامان وجود دارد .

ثبت جهانی شهر تاریخی یزد در سال ۱۳۹۶

با ثبت شهر تاریخی یزد در سال ۹۶ نخستین پرونده یک شهر تاریخی ایران در فهرست جهانی به ثبت می رسد که بیش از ٧٠٠ هکتار از اراضی شهر قدیمی یزد را در بر می‌گیرد. یزد دارای ویژگی های تاریخی و منحصر به فرد معاماری و حیات اجتماعی و فرهنگی است. ساختار تاریخی و بناهای خشتی شکوهمند، تنوع فرهنگی و همزیستی مسالمت‌آمیز و غنابخش مسلمانان زرتشتیان و کلیمیان در کنار یکدیگر از شاخص های ارزشمند جهانی شدن یزد به عنوان یک اثر بزرگ میراث ارزشمند جهانی محسوب می شود.

شهر یزد به عنوان نخستین شهر خشت خام و دومین شهر تاریخی جهان دارای بافت تاریخی به مساحت عرصه ۷۴۳ هکتار و مساحت حریم پنج هزار هکتار در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است و با عناوینی همچون شهر بادگیرها، شهر کار و کاریز و کاهگل، دارالعباده، دارالعلم و دارالعمل، حسینیه ایران، شهر دوچرخه‌ها، شیرینی، شهر قنات و قنوت و قناعت و شهر آتش و آفتاب شناخته می‌شود.

یزد گنجینه ای از هنر، فرهنگ و تمدنی ایرانی را در خود دارد که از آن جمله می‌توان به بناهای مذهبی، بقعه، مساجد، حسینیه ها، زیارتگاه‌های زرتشتیان، خانه‌های تاریخی، آب انبارها، باغ‌های تاریخی، بادگیرها و بازارچه‌ها اشاره کرد و در کنار استان‌های فارس و اصفهان به عنوان مثلث طلایی گردشگری ایران مقصد اول گردشگران خارجی و اروپایی است.

ثبت جهانی چشم‌انداز و محور باستان‌شناسی ساسانی فارس ۱۳۹۷

محور ساسانی فارس شامل کاخ ساسانی در سروستان، مجموعه فیروزآباد شامل شهرگور، بنای موسوم به آتشکده و کاخ اردشیر و مجموعه آثار دوره ساسانی بیشاپور کازرون شامل شهر تاریخی بیشابور، نقوش برجسته تنگ چوگان و غار شاپور است. سلسله ساسانیان از سال ۲۲۴ تا ۶۵۱ میلادی بر ایران حکومت کردند. مجموعه این آثار در تیرماه ۱۳۹۷ در فهرست جهانی یونسکو ثبت شدند.

بیشترین آثار دوره ساسانی در فارس به ویژه در شهرستان‌های فیروزآباد، کازرون و سروستان قرار دارد که قلعه دختر فیروزآباد، کاخ فیروزآباد، کاخ سروستان و تنگ چوگان تعدادی از این بناها است. اکثر محققان دوره تاریخی، ساسانیان را مبتکر اصول شهرسازی و معماری می‌دانند؛ معماران در این دوره، با ساختن طاق‌های گنبدی و تالارهای وسیع بدون ستون و همچنین ساخت طاق‌های آجری به جای پوشش مسطح و چوبی جلوه‌ای نو را خلق کرده‌اند.

ثبت جهانی جنگل های هیرکانی در سال ۱۳۹۸

جنگل های خزری-هیرکانی به عنوان بیست و چهارمین اثر و دومین اثر تاریخی- طبیعی ایران (بعد از بیان لوت) در تیر ماه ۹۸ در فهرست جهانی یونسکو ثبت شد. این زیست منطقه و زیست بوم چشم نواز جهانی، به عنوان محوطه ای طبیعی گستره ای از ۵ استان خراسان شمالی، گلستان، سمنان، مازندران و گیلان در شمال کشور  و دامنه شمالی رشته کوه البرز و سواحل جنوب و جنوب غربی دریای خزر را پوشش می دهد.

واژه هیرکان شکل یونانی نام گرگان است و گفته می‌شود نام ورکان در کتیبه‌های به جا مانده از دوران هخامنشی نیز نوشته شده، اثباتی بر قدمت این منطقه است. این منطقه شگفت انگیر بازمانده دوران سوم زمین‌شناسی و عصر یخبندان و غنی از نظر گونه‌های بومی و باستانی، پوشش گیاهی و تنوع زیستی با نادرترین گونه‌های جنگلی جهان است.

از مهم ترین گونه های گیاهی در جنگل های هیرکانی بین درختان می توان به راش، ممرز، بلوط، توسکا، انجیلی، افرا، نمدار، بارانک، نارون، زبان گنجشک، انجیر، لرگ و سرخدار و بین گونه های درختچه ای به آلوچه وحشی، انار، شمشاد، ولیک، ازگیل، جل، خاس، گالش انگور، سیاه تنگرس طبی و خردمندی، اشاره کرد.

در این جنگل ها از میان گونه های جانوری می توان از پلنگ، گراز، خرس، گرگ، مارال، روباه شغال، سمور، سیاه گوش، خرگوش، موش جنگلی، راسو، قوچ، سنجاب، شوکا، کل، بز نام برد و در میان ساکنان آسمانی این زیباترین جنگل زمینی یعنی پرندگان، می توان به توکا، دارکوب، سار، سینه سرخ، سسک، چرخ ریسک، قرقاول، سهره، بلدرچین، قوش، دال (کرکس)، کبک، اردک نوک پهن و اردک اره، کبوتر جنگلی، عقاب و جغد اشاره کرد.

سابقه تاریخی این جنگل ها که از آن با نام فسیل زنده یا موزه طبیعی هم یاد می شود به دوران سوم زمین شناسی (ژوراسیک) یا همان عصر دایناسورها باز می گردد؛ اهمیت این سابقه طولانی زمانی آشکار می شود که بدانیم همزمان با عصر یخبندان به غیر از جنگل های هیرکانی که به دلیل قرار گرفتن بین رشته کوه البرز و دریای خزر از اقلیم معتدل تری برخوردار بودند، تمامی جنگل های پهن برگ به جز تعداد معدودی نابود شدند؛ به همین دلیل است که جنگل های هیرکانی را مادر جنگل های جوان اروپا و شمال آمریکا می دانند.

این نوع جنگل‌ها در حالی‌که در بیشتر نقاط اروپا و سیبری به دلیل سرما و یخبندان قادر به بقا نبوده‌اند و در حال حاضر فسیل‌هایی از آنها به جای مانده به دلیل اقلیم معتدل‌تر حاشیه دریای خزر به حیات خود ادامه داده‌اند و اکنون سازمان حفاظت از محیط زیست و وزارت میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی کشور مسئولیت مشترک و اصلی حافظت از این قطعه بهشت بر روی زمین را بر عهده دارند.

البته این نوع پوشش جنگلی در جمهوری آذربایجان هم امتداد دارد و در تیر ۱۳۸۵ خورشیدی، جمهوری آذربایجان درخواستی را مبنی بر ثبت جهانی جنگل‌های خزری-هیرکانی به یونسکو ارایه کرد. با بررسی کارشناسان این سازمان اعلام شد به دلیل اینکه سهم جمهوری آذربایجان تنها ۲۰ هزار هکتار در مقابل سهم ۲ میلیون هکتاری ایران از این جنگل متعلق به دوره ژوراسیک است، ثبت جهانی این اثر به تنهایی به نام آذربایجان ممکن نیست.