ناژوان، پیوندگاه میراث فرهنگی و طبیعی اصفهان

به گزارش ایرنا، ناژوان هم تابستانش دیدنی است و هم پاییزش، به خصوص حالا که بیشه و باغ‌ها به هزار رنگ در آمده و “بِه”‌های بی‌نظیر ماربین درشت و رسیده از بالای چینه باغ‌ها آویزان شده است. ماربین از گذشته به باغ‌های صد بیشه شهره بوده و از نصرآباد گرفته تا ناژوان در مسیر پیچ و خم مادی‌های روانی که از زاینده رود تغذیه می‌شوند شکل گرفته است.

این باغ‌ها به همراه بیشه‌زارهای دو سوی زاینده‌رود از روزگاران گذشته از جاذبه‌های بی‌نظیر شهر اصفهان بوده‌اند. باغ‌های ماربین از زاینده‌رود و مادی‌هایی که از آن انشعاب یافته سیراب می‌شود و همین جا بیشه ناژوان، ریه تنفسی شهر قرار دارد.

بی‌شک یکی از بی‌بدیل‌ترین مناظر اصفهان، کوچه‌باغ‌های ناژوان است؛ دیوارهای گِلی باغ‌ها از دو سوی مادی‌هایی که آب را برای سیراب کردن باغ‌ها و آبادی‌ها هدایت می‌کنند، برافراشته شده اند؛ شاخه‌های درختان از بالای چینه‌ها رو به کوچه سرخم کرده اند و در سایه‌سار آنها کوچه ‌باغ‌ها تا آنجا که چشم کار می‌کند امتداد پیدا می‌کنند.

کوچه‌باغ‌ها به همراه برج‌های کبوترخانه که کود مورد نیاز باغ‌ها را فراهم می‌کنند در کنار یکدیگر چشم‌انداز بی‌نظیری را می‌سازند که فقط در اصفهان می‌توان به تماشای آن  نشست.

در ناژوان کوچه ای مشهور به نام “کوچه‌ باغِ برج ناژوان ” از کرانه زاینده‌رود به آتشگاه کشیده شده است. این کوچه زیبا را سه مادی ماربین قطع کرده‌ که به همراه برج کبوتر  و نمای زیبای جایگاه آتش در کوه آتشگاه دیدنی و با ابهت است.

ناژوان با همه بی‌مهری ها، تابلویی زیبا

ناژوان در کنار زاینده‌رود یکی از مهم‌ترین میراث طبیعی اصفهان است که سال‌ها در گیرودار دستکاری‌های غیر ضروری و غیر اصولی و همچنین پیامدهای خشکی زاینده‌رود از هویت طبیعی و تاریخی‌اش فاصله گرفته، اما با همه این بی‌مهری‌ها باز هم ناژوان تابلویی زیبا از کوچه‌ باغ‌ها، مزارع و جوی‌های آبی است که در امتداد زاینده‌رود شکل گرفته‌اند.

قلعه‌های اربابی ککنان، قلعه‌آقا، جلالون، ارگ ناژوان مشهور به قلعه مارمار و آسیاب حاجی از آثار دوره قاجار در بیشه ناژوان هستند که در کنار باغ‌ها، برج‌های‌ کبوتر، مادی‌ها، زاینده‌رود و منظر آتشگاه، کماکان، مخروبه و نیمه مخروبه باقی مانده‌اند.

جلوهای بی‌بدیل ناژوان در عبور فصل‌ها

شاهن سپنتا، کنشگر میراث فرهنگی و طبیعی در توصیف ناژوان به ایرنا گفت: بیشه ناژوان به عنوان بخشی از پهنه مهربین، مجموعه ای بی نظیر از میراث در هم تنیده طبیعی و تاریخی در دل شهر اصفهان است.

وی ادامه داد: شبکه مادی های ناژوان که از زاینده رود منشعب می‌شوند، افزون بر این که آب را به دل مزارع و باغ‌های منطقه می‌برند، بر جلوه‌های زیبای این پهنه می‌افزایند، باغ‌های درختان میوه، جالیزهای کشت انواع سبزیجات و صیفی‌جات و حتی شالیزار کوچکی که عطر برنج را در محیط می‌پراکند، نشانه‌ای از رونق کشت و کار در منطقه است.

سپنتا با اشاره به کوچه باغ های ناژوان که در تمام طول سال جلوه های بی‌نظیری را در برابر دیدگان نمایش می‌دهند،گفت: سپیدی شکوفه های بهاری، سرسبزی درختان در دل تابستان، زردی خزان پاییزی و تن پوش زمستانی آنها، چشم اندازی رنگانگ از ناژوان را پدید می‌آورد. چشم انداز بی بدیل کوه آتشگاه و بنای خشتی آتشگاه اصفهان بر فراز آن به عنوان یکی از معدود آثار تاریخی ماندگار پیش از اسلام در اصفهان در هر لحظه ای از شبانه‌روز رنگ و بویی یگانه دارد.

وی درباره پیوند بلوک ماربین و کوه آتشگاه گفت: بر اساس یک باور قدیمی، از فراز کوه آتشگاه زاینده‌رود پر پیچ و خم به ماری می‌ماند که بر بستر سرسبز بیشه ناژوان آرام آرام می‌خزد و به پیش می‌رود و شاید از این روی بوده است که نیاکان ما این بلوک را  از دیرباز “ماربین” می‌گفته اند. اما زیباترین لحظه برآمدن و فروخفتن مهر تابان را در حالی که تصویرش با آئینه زاینده رود به دیدگان منعکس می‌شود، می‌توان از فراز کوه آتشگاه به تماشا نشست و بر این پایه است که نیاکانمان این جایگاه بلند مرتبه را “مهربین” نام نهاده اند.

از آفتاب زرریز تا شاه‌میوه‌ باغ‌های صدبیشه

چنانکه سپنتا یادآور شد: زاینده رود و بیشه ناژوان از فراز کوه آتشگاه دیدنی است؛ این پیوند آنچنان عمیق و دیرینه است که ریشه نام “ماربین” و “مهربین” هم از همینجاست. گفته می‌شود این منطقه که آتشگاه در آن واقع شده پیشتر از آنکه آتشکده باشد، پرستشگاه مهری بوده و از این روی هم مهربین نامیده شده و ماربین هم صورت دیگری از کلمه مهربین است.

 بستر زاینده رود از دل بیشه ناژوان که بخشی از ماربین است می‌گذرد و در واقع سردهانه مادی‌هایی که آب زاینده‌رود  را برای آبیاری باغ‌ها و آبادی‌های بلوک‌های دیگر می‌برد هم در ناژوان قرار دارد. باغ‌های این پهنه از برکت نعمت زاینده رود شیرین‌ترین و لذیذ ترین ” بِه” ایران را می‌پروراند.

“بِه” اصفهان از همین جا شهره شده و هیچ کجای ایران این میوه را نمی‌توانید به شیرینی و درشتی‌ که در اصفهان است بیابید. اصفهانی‌ها یکی از لذیذترین خورش‌هایشان را از همین بِه‌های فربه و آبدار می‌پزند. خورشی شیرین به نام “خورش بِه” که یکی از خورش‌های شاهانه ایرانی است و با گوشت برّه و آلو طبخ می‌شود. اما این تنها میوه باغ های ناژوان نیست که آوازه اش در سراسر ایران پیچیده بلکه در گذشته‌ گلابیِ شاه میوه، زردآلوی شکرپاره و شلیل شبرنگ به همراه سیب گلاب و سیب آزایش ماربین از بهترین میوه های این باغ‌ها بوده‌اند.

“ماربینت که نسخۀ ارم است/ آفتاب اندرو دِرم دِرم است/ هریک از باغ‌هاش صد بیشه/ گم شده در میانش اندیشه” این بخشی از مثنوی دلکشی است که عبدالطیف خجندی در قرن ششم در وصف اصفهان و باغ‌های ماربین سروده است.

حشمت‌الله انتخابی، از کوشندگان محیط زیست و میراث طبیعی اصفهان در توصیف باغ‌های ناژوان و بلوک ماربین با اشاره به این مثنوی گفت: بلوک ماربین در بین بلوک آبخور زاینده‌رود بیشترین باغ‌های میوه و محصولات درختی را دارد و از گذشته‌های دور خرمی و سرسبزی آن شهرۀ آفاق بوده است.

وی در ادامه افزود: ماربین بهترین بِه ایران، بهترین گلابی شاه‌میوه به نام انبرود مِلِچی یا مِلِجی، سیبری  و گُنجونی، زردآلوی شکرپاره و شلیل شبرنگ را داشته است. سیب گلاب و سیب آزایش ماربین، حتی ۱۰ قرن پیش مشهور بوده و در توصیف آن در کتاب محاسن اصفهان سخن رفته است.

ابن رسته مؤلف دانشمند الاعلاق النفیسه، یازده قرن پیش نیز در توصیف میوه‌های ماربین اصفهان می گوید سیب‌ها و بِه‌های اصفهان  را که به بغداد صادر می‌کردند، وقتی به نهروان می‌رسید، مردم بوی آنها را دریافته و به خرید آنها می‌شتافتند.

نویسندۀ کتاب “پا به پای زاینده‌رود” همچنین یادآور شد: ماربین با این ‌باغ‌های صدبیشه همیشه علاوه بر داشتن بهترین میوه‌ها، ریه تنفسی شهر اصفهان بوده است. متاسفانه باغ‌های این ناحیه به دنبال خشک شدن زاینده‌رود بر اثر سوءِ مدیریت، در معرض نابودی قرار گرفته و اصفهان، علاوه بر کم‌آبی از نفس هم افتاده است.

شهر اصفهان و آبادی‌های اطراف آن که در پایین دست زاینده‌رود  قرار دارند به سه بلوک آبخور تقسیم می‌شوند؛ بلوک “جی” در شمال زاینده‌رود، بلوک “برزرود جی” در جنوب زاینده‌رود و دیگری همین بلوک ماربین است که بسیاری از باغ‌های میوه اصفهان را در دل خود جای داده و در شمال غربی زاینده رود قرار دارد.

هر کدام از بلوک ها سهم خودشان را برای آبادی‌ها، باغ‌ها و مزارع از زاینده‌رود دارند و بلوک ماربین چهار سهم از کل زاینده رود دارد که این سهم به بیست و نه سهم مادی هایی که در آن جریان دارند تقسیم می شود و از این طریق که شیوه‌ای کهن برای تقسیم‌بندی آب زاینده‌رود است، باغ‌ها و آبادی‌های ماربین سیراب می‌شوند.

مادی “ناجوان”، مادی “قمش”، مادی “گارلادان” و مادی “شاه کبیر” از مادی‌های معروف این بلوک است. مادی شاه یا “جوب شاه” که در ابتدا از زاینده‌رود سهمی نداشته، به کاخها و باغات دولتخانه صفوی اختصاص دارد و مادی ناجوان فقط برای بیشه ناژوان است.

به نظر می‌رسد مادی ناجوان و سرمنشا مادی‌های دیگر در بیشه ناژوان تا حدودی خط تشکیل کوچه باغ ها هستند؛ چرا که آبیاری باغ تعیین کننده محل قرار گیری آن است و بدین ترتیب اگر در مسیر مادی راه بپیمایید کوچه‌باغ‌هایی را می‌بینید که از دو سوی مادی، دیوارهای‌شان برافراشته شده است.

ناژوان سرمنشا مادی مهم دیگری به نام مادی فرشادی هم هست که در جوار و از زیر دست مادی ناجوان می‌گذرد و می رود تا با گذر از خیابان چهارباغ و با عبور از  میان مدرسه‌ی چهارباغ و هتل عباسی راهش را به سوی شرق اصفهان بپیماید. مادی فدن نیز از مادی‌های معروف دیگری است که سردهانه آن در ناژوان و از زیردست مادی تیران است و آبخور آن روستاها و آبادی‌های شرق اصفهان.

بیشه ناژوان با وسعتی در حدود ۱۲۰۰ هکتار یکی از مهمترین آثار طبیعی اصفهان است. زاینده رود با عبور از میان ناژوان، باغ های میوه و بیشه‌های طبیعی را سیراب می‌کند. آثار باستانی کوه آتشگاه مربوط به دوران پیش از اسلام مشرف بر ناژوان است و پیوند این اثر تاریخی با بیشه طبیعی ناژوان یکی از زیباترین مناظر اصفهان است.