تداوم حیات فرش ترکمن در گرو حمایت مسئولان

فرش آینه‌ای زنده از فرهنگ ترکمن‌ها در طول تاریخ و از نشانه‌های بارز فرهنگ عمیق و تنومندی است که نه تنها در مقابل هجوم بیگانگان و اقوام مختلف داخلی و خارجی سخت مقاومت کرده بلکه به گونه ای رفتار نموده که فرهنگ تحمیلی بیگانه را در خود حل کرده و به آن سیمای ترکمنی بخشیده و تا آنجا که تاریخ یاد می‌کند، ترکمن با فرش و فرش با ترکمن شهرت داشته است.

فرش در بین ترکمن‌ها  همچون درختی است که ریشه در ژرفای خاک صحرا داشته و قرن‌هاست که با بافتن تار و پودهای آن، نقش و نگارهای اصیل و سنتی را که معرف باورها و فرهنگ اصیل خودشان است، از نسلی به نسل دیگر منتقل و تا به امروز حفظ کرده‌اند.  

فرش ترکمن از دیرباز جایگاه قابل توجهی در بازارهای داخل و خارج از کشور و نیز نزد دوستداران هنر داشته و جلوه‌گری آن در نگاه عاشقان هنر رخ می‌نماید؛ این درحالیست به گفته دست‌اندرکاران تولید و عرضه این صنعت دستی دارای آوازه جهانی، این روزها بر اثر رکود و کم شدن خریدارهایش در بازارهای جهانی که عمدتا به دلیل تحریم‌های چند ساله اخیر است، وضعیت مناسبی نداشته و نیاز به تامل و توجه مسئولان دارد تا رونق تولید آن همچون گذشته پایدار بماند.

فرش ترکمن با وجود گسترش صنایع ماشینی همچون فرش کاشان یا اصفهان، جایگاه خاص خود را در کانون خانواده‌های ترکمن حفظ کرده زیرا کیفیت استثنایی این کالای نفیس و لوکس موجب گذر آن از مرزهای تاریخ به زمان حال شده و به آینده نیز امتداد خواهد یافت.

گستردگی فرش دستباف در ترکمن صحرا بسیار شگفت‌انگیز است، بطوریکه در تمامی منطقه، چه در مراکز شهری، روستایی و همچنین در ایلات و عشایر قالیبافی متداول بوده و این صنعت یکی از منابع ارتزاق ترکمن‌ها است.

گلستان از دیرباز مهد تولید فرش‌های دستباف از جمله فرش ترکمن بوده و هزاران نفر در حوزه تولید، بازاریابی و فروش فرش ترکمن فعالیت می کنند؛ تار و پود فرش‌های ترکمن را اغلب زنان و دخترانی گره می‌زنند که از کودکی، نوای یکی زیر دو تا رو، لالایی دلنواز مادران آنها بوده و امروز هنر آنها شهره جهان شده و بازارها و هنردوستان دنیا، خریدار دست بافته‌های آنان است.

این هنر کم‌نظیر که در کنار حل مشکل معیشتی خانواده‌های ترکمن، معرف هنر زنان این قوم بزرگ نیز می‌باشد، به گفته فعالان این عرصه، این روزها تبدار شده و با کم شدن میزان تولیدش در سال جاری و پایین آمدن حجم عرضه آن در بازارهای داخلی و خارجی که درآمد خانوارهای بافنده و سایر فعالان این بخش را تامین می‌کرد، موجی از نگرانی را برای تولیدکنندگان ایجاد نموده و چنانچه مسئولان، چون طبیب در وقت نیاز بر بالینش حاضر نشده و درد آن را دوا نکنند، فردا مصداق ضرب‌المثل نوش‌دارو پس از مرگ سهراب خواهد بود.

در این رابطه حبیب‌الله بقایی از فعالان تولید و فروش فرش ترکمن درحالی که ناامید از اقدام بموقع مسئولان امر بود، گفت: بیش از ۲۵ سال از عمرم را در این عرصه سپری کردم و جز سال‌های ابتدایی که برای سود به این فعالیت روی آورده بودم، عشق به پیشرفت فرش ترکمن و گسترش آن به منظور ایجاد اشتغال در خانواده‌هایی که تنها راه معاششان بافتن قالیچه و فرش بود، باعث تداوم فعالیتم در این مسیر شد.

وی در ادامه افزود: در گذشته بیش از دو هزار بافنده که هرکدام خرج یک خانوار را می‌دادند در منطقه گنبدکاووس مشغول به بافتن فرش در ابعاد مختلف بودند که رفته رفته این تعداد نصف شد و همچنان به دلیل فروش نرفتن فرشها، در حال ترک این کار هستند.

وی با بغضی از خجالت گفت: اخیرا یکی از بافنده‌هایم برای تامین هزینه درمان کودکش مبلغ یکصد هزار تومن از من طلب کرد ولی نداشتم که کمکش کنم و تا صبح غصه می‌خوردم که اگر اتفاقی برای کودکش بیفتد تقصیر من است و این موضوع بر روی دوشم سنگینی می کند ولی آیا برای مسئولان هم همینقدر سنگین است؟

بقایی با حسرت از دوران رونق تولید فرش ترکمن یاده کرده و می‌گوید: در سال های ۷۳ تا ۸۰ روزانه ۱۰۰۰ مترمربع فرش در منطقه گنبدکاووس به فروش می رفت که بخشی اقتصاد شهرستان و خانواده‌هایی که شغل دیگری نداشتند را تامین می کرد ولی به مرور زمان این وضعیت از دست رفت و پس از سال ۸۰ شاهد پسرفت در بازار فروش فرش ترکمن بودیم ولی از سال ۹۰ تا کنون به ورطه نابودی رسیده‌ایم و الان فروش منطقه به زور به روزی ۵۰ مترمربع می‌رسد.

بقایی افزود: در آن ایام از تمام استان‌های کشور تقاضا برای خرید فرش وجود داشت و حتی برخی برای تحویل درخواستشان مدتی را به انتظار می‌ماندند و علاوه بر آن بسیاری از خریداران، تولیدات فرش ترکمن را برای عرضه در بازارهای جهانی و صادرات به کشورهایی نظیر آلمان، آمریکا، کانادا، لبنان و حتی برخی کشورهای قاره آفریقا از ما می‌خریدند که ارزآوری برای کشور نیز به همراه داشت.

وی درحالی که با حسرت به فرش‌های انباشته شده در مغازه‌اش اشاره می کرد، گفت: بیست میلیارد ریال سرمایه به صورت فرش به خاطر نبود مشتری در انبارم خاک می‌خورد.

این فعال حوزه تولید و فروش فرش ترکمن با اشاره به بدهی ۱۰ میلیارد ریالی ناشی از فروش نرفتن محصولات تولیدی، آن را فشار مضاعف توصیف کرد که توان ادامه مسیر را از وی سلب کرده و از تصمیم خود برای ترک این حوزه در ایامی می گوید که به جای حل مشکلات، بر حجم آنها افزوده می‌شود.

جلیل مدرسی از دیگر فعالان عرصه فرش ترکمن نیز در این باره گفت: مشکل اصلی برای فعالیت در این زمینه فروش نرفتن فرش‌های بافته شده است و در نبود خریدار، بافنده‌ها نیز رمقی برای نشستن پشت دار قالی و بافتن تار و پود فرش را ندارند.

وی گفت: انبارها انباشته از فرشهای بافته شده است که به عنوان سرمایه‌های ما بازاریان خاک می خورد و اگر نتوانیم با خرید محصولات بافنده‌ها آنها را به بودن در این کار تشویق کنیم، شک نکنید افراد زیادی به جمع بیکاران کشور اضافه خواهد شد زیرا رنگرزها، کسانی که دارقالی می سازند، آنهایی که در این مسیر با حمل و نقل محصولات در آمد کسب می‌کردند و حتی بازاریاب‌هایی که با فروش فرش و کسب درصدی از آن، زندگی خود را می‌گذراندند از این درآمدزایی محروم خواهند شد.

مدرسی افزود: تنها بازاری که اخیرا دلخوشش بودیم نمایشگاه‌های داخلی و بین المللی بود که با بدتر شدن شرایط اقتصادی و تاثیر تحریمها، در نمایشگاه‌های بین‌المللی هم فروش چندانی نداریم.

وی با لحنی که حاکی از خستگی بود، بیان کرد: اگر تحریم‌ها رفع شود و بازار فروش خوب پیدا کنیم، خیلی سریع می توانیم به روزهای سابق برگردیم و رونق تولیدی که رهبر هم به آن اشاره دارد را در منطقه خودمان احیا سازیم.

گویی مشکل فرش ترکمن تنها گریبانگیر این خطه نیست زیرا وقتی با صاحب یکی از کارخانه‌های ریسندگی اصفهان که از قضا جزو طلبکاران تولیدکنندگان فرش در گنبدکاووس هم است، همصحبت شدم، گفت که از دست رفتن فعالیت در زمینه تولیدات فرش ترکمن تنها منطقه گنبدکاووس و یا ترکمن صحرا را تحت تاثیر قرار نمیدهد بلکه تولیدکنندگانی همچون مارا نیز به رکود نزدیک می کند.

سید عباس فیاض از تولید کنندگان نخ فرش در اصفهان افزود:  مقدار فروش کنونی ما در منطقه گنبدکاووس، یک دهم سال قبل است و سال قبل نیز به نسبت کمتر از سال‌های گذشته بود که این روند نزولی مداوم باعث می شود ما نیز مجبور شویم کارگرهای خود را تعدیل کنیم و این یعنی افزوده شدن به جمعیت بیکار که می تواند زمینه ساز انواع ناهنجاری‌های اجتماعی شود.

وی فزود: فرش ترکمن به دلیل مقرون به صرفه بودن و کیفیت مناسبی که دارد از قدیم‌الایام مورد توجه همگان بوده و در روزهایی که به راحتی در بازار جهانی به فروش می رفت باید یک مسیر دائمی برای ارائه آن به مشتریان جهانی تعبیه می شد که متاسفانه این چنین نشد و امروز شاهد آن هستیم که با از دست رفتن بازارهای جهانی، نه تنها فرش ترکمن بلکه تولیدات مشابه آن در کل کشور به مشکل برخورده‌اند.

در این پیوند جمعی از فعالان عرصه تولید و بازاریابی فروش این هنر دستی ترکمنها  در فشاری مضاعف و نا امید از آینده مبهم فرش ترکمن با تهیه نامه و ارسال آن به دستگاه‌های مربوطه همچون استانداری گلستان، اداره کل صنعت معدن و تجارت، اداره کل میراث فرهنگی، موزه فرش گنبدکاووس و دفتر نماینده مجلس این شهرستان خواستار کمک به این ظرفیت ارزشمند اقتصادی منطقه شدند.

در این نامه خطاب به استاندار گلستان اینگونه آمده است: “احتراما اینجانیان حبیب اله بقایی و اهالی صنف تولیدکنندگان و کارآفرینان صنعت فرش ترکمن در شهرستان گنبدکاووس و حومه که ذیل برگه را تایید نمودهاند به استحضار عالی می‌رساند از دیرزمانی فرش و قالی ترکمن چون خورشید تابان گلهایش فروغ اختران به زیر پای جهانیان می درخشید و اکنون این صنعت به خزان زرد کسادی و خواب زمستانی طولانی دچار گشته و فرش‌های رنگارنگ به علت رکود اقتصادی و تحریم‌های ناجوانمردانه کشورهای سلطه طلب و در راس آن آمریکای جنایتکار، در انبارهای تولیدکنندگان و فروشندگان این صنف به دلیل نداشتن خریداران داخلی و خارجی در حال خاک خوردن می باشد.

از طرفی بافندگان این صنعت از اهالی قشر ضعیف و مستضعف این جامعه هستند و در نبود مشتری و فروش نرفتن فرش، تولیدکنندگان نیز نمیتوانند جوابگوی هزینه های تولید باشند و ضربه سنگینی به این قشر مستضعف بوده و حتی دور از فروپاشی کانون گرم خانواده هایشان نمی‌باشد.

اینجانیان تولیدکنندگان فرش تا امروز با هر مکافات و رنجی توانسته‌ایم چرخه این صنعت را سرپا نگه داریم ولی متاسفانه دیگر توان و تحمل و جوابگوی بافندگان به علت کمبود مالی نیستیم و تولیدکنندگان فرش ترکمن یکی پس از دیگری در حال قطع تولید و ترک این حرفه می‌باشند.

در نهایت برای نجات این کشتی به گل نشسته یاری و مساهدت به سوی ناخدایی دراز می‌کنیم که نزدیک‌ترین فرد به کار ما مدیر و مسئول و متولی این صنعت و واقف و آشنایی به دردها و رنج ها می‌باشد.

لذا از جنابعالی استدعای عاجزانه داریم که به جهت جلوگیری از مرگ و نابودی این صنعت که روزگاری پرآوازه، ارزآور، کارآفرین و معیشت ساز بود، تسهیلاتی از قبیل وام و سایر تزریقات مالی امکان‌پذیر به رگ‌های خشکیده در نظربگیرید و عنایت همکاری را برای رفع مصائب و معضلات ما مبذول فرمایید.”

در این پیوند، رییس اداره صنعت، معدن و تجارت گنبدکاووس در گفت و گو با خبرنگار ایرنا، با رد برخی موارد مطروحه در نامه مذکور، گفت: هرچند فشار تحریم ها در بحث فروش فرش بی تاثیر نبوده ولی اوضاع به این بدی که در نامه ارسالی برخی فعالان حوزه فرش گفته شده، نیست.

خلیل رجبلی افزود: در حال حاضر بافنده‌های فرش ترکمن درحال فعالیت بوده و خریداران این هنر اصیل از دیگر نقاط برای خرید این محصول با بافندگان در ارتباط هستند.

وی گفت: در راستای حفظ این هنر و حمایت از شاغلان این حوزه و برای تثبیت بیمه تامین اجتماعی مشمولانی که به هر دلیلی در برهه‌ای از زمان نتوانستند تعهدات خود را ادا نمایند، رایزنی‌هایی با بیمه تامین اجتماعی صورت گرفته تا این افراد بتوانند از این خدمات بهره مند شوند.

رجبلی با اشاره به پرداخت تسهیلات کم بهره به فعالان حوزه فرش عنوان کرد: به منظور مایت از شاغلان و تولیدکنندگان فرش ترکمن همیشه سعی داشتیم بیشترین میزان خدمت‌رسانی و تزریق تسهیلات کم بهره از اعتبارات موجود را به این افراد داشته باشیم که در سال گذشته با پرداخت تسهیلات ۴ درصدی، وام های یکصد میلیون ریالی به ۱۰۵ نفر و اعطای تسهیلات یک میلیارد و دویست میلیون ریالی، مجموعا ۱۰ میلیارد و یکصد و هفتاد میلیون ریال تسهیلات پرداخت شد که کمک شایان توجهی در این عرصه محسوب میشود.

رییس اداره صنعت، معدن و تجارت با بیان برنامه های پیش رو در این حوزه گفت: پیگیری‌هایی برای دایر شدن بازارچه دائمی فرش ترکمن در گنبدکاووس انجام شده که شهرداری در این زمینه درحال بررسی برای آغاز عملیاتی اجرایی است که این اقدام می‌تواند در ارائه بی واسطه این هنر، گامی بزرگ باشد.

رجبلی خاطرنشان کرد: حوزه تولید فرش ترکمن در سال‌های اخیر محل برخی سوء‌استفاده‌ها شده که در این رابطه بیشترین فشار بر بافنده تحمیل می شود و برخی به دنبال آن هستند با آشفته نشان دادن بازار، حق‌الزحمه بافنده را تا حدی کاهش دهند که این از نظر ما شایسته نیست و این موضوع می‌تواند باعث نارضایتی و بی‌انگیزه شدن بافندگان برای ارائه هنر خود شود.

معاون امور بازرگانی و توسعه تجارت سازمان صنعت، معدن و تجارت استان گلستان نیز در این خصوص گفت: در ۹ ماه اول امسال ۷۹ هزار و ۵۰۰  مترمربع فرش دستباف در این استان تولید شده که از این مقدار ۱۴۱۰۰ مترمربع با ارزش دو میلیون دلار به خارج از کشور صادر شده‌است.

درویش‌علی حسن‌زاده با اشاره به کم شدن میزان تولید و صادرات فرش دستباف گلستان نسبت به مدت مشابه سال گذشته بیان کرد: در پنج  سال اخیر شاهد نوسانات محسوس در بازار فرش بودیم که در این بین سال ۹۷ را بهترین سال داست که در آن ۱۰۲ هزار و ۷۰۰ مترمربع فرش تولید  شد که ۳۳ هزار مترمربع آن به ارزش چهار میلیون دلار صادر شد.

وی با بیان اینکه برخی اتفاقات نظیر روابط خارجی، اعمال تحریم‌ها و نیز فشارها و تضییقات اقتصادی باعث روند نزولی در زمینه تولید فرش شده است، گفت: این نوسانات در بازار امری طبیعی بوده و این امکان وجود دارد که در سه ۳ ماه پایانی سال ۹۸ و یا سال آینده دوباره شاهد جهش و رونق بازار در این خصوص باشیم.