فرصت‌سوزی ؛ سرنوشت گردشگری اقامتی مازندران

شیوع ویروس کرونا که از اسفند ماه سال گذشته مهمان مازندران شد و همچنان ادامه دارد ، پیامدهای متفاوتی برای صنعت گردشگری مسافرخیزترین استان کشور داشت ؛ از خسارات سنگین این ویروس به جهت تعطیلی تاسیسات گردشگری در بهترین زمان درآمدی سال گرفته تا پیامدهای خوب و بد دیگری که شیوع این ویروس به همراه داشت. خسارت و کاهش حدود یک هزار میلیارد تومانی درآمد گردشگری  مازندران در نوروز ۹۹ تنها بخش کوچکی از خسارت های کرونا بود.

البته در کنار خسارت ها ، کرونا فرصت های جدیدی برای گردشگری مازندران ایجاد کرد که شاید در شرایط عادی کمتر مدیر یا برنامه ای توانایی ایجاد چنین فرصت هایی را داشت. یکی از این فرصت ها تعطیلی اسکان مسافران در پلاژهای دولتی و مدارس بود. این اماکن در ایام شلوغ گردشگری مانند تعطیلات عید و تابستان رقیب جدی تاسیسات گردشگری بودند و به نوعی خدمات تقریبا رایگان آنان حجم قابل توجهی از گردشگران را به سمت خود جذب کرده و مانع از درآمدزایی واقعی می شد.

جالب این که در تمامی سال های گذشته تا پیش از شیوع کرونا ، همواره مدیران و مسئولان و حتی کارشناسان و فعالان بخش گردشگری اقامتی مازندران بر این اعتقاد بودند که پلاژها و مدارس در کنار خیابان خوابی و پارک خوابی این استان را تبدیل به یک پارک بزرگ برای کشور کرده است که نه تنها برای گردشگری مازندران مفید نیست بلکه این بخش مهم اقتصادی استان را در حد دکه داری در کنار پارک  تنزل داده است.

کرونا که از چهار ماه پیش در استان شیوع یافت این رقبای قدر گردشگری اقامتی مازندران را از میدان بیرون کرد ، رقبایی که سهم مهمی از اقامتگاه های رسمی استان را در اختیار خود داشتند و با گذشت چندین دهه و چندین دولت ، استانداران مختلف و مدیران پر شمار هیچکدام موافق به برچیدن آنها نشده بودند تا صنعت گردشگری در فضای  رقابت عادلانه میان سرمایه گذاران و بخش خصوصی پابگیرد.

ظرفیت حدود ۱۵ هزار تختی پلاژهای دولتی و مدارس در برابر ظرفیت ۷۰ هزار نفری تاسیسات استاندارد گردشگری که به اعتقاد کارشناسان همواره بخش قابل توجهی از مسافران استان را به خود جذب می کرد و مانع از توسعه گردشگری را می شد ، اکنون با دست قدرتمند ویروس کرونا حداقل برای کوتاه مدت سایه سنگین این رقبای دولتی از سر گردشگری مازندران کوتاه شد تا نفس تازه ای در کالبد صنعت گردشگری اقامتی استان دمیده شود.

اگر چه تعطیلی مدرسه خوابی و پلاژهای دولتی در ایام نوروز ۹۹ و تمدید آن برای فصل تابستان ، همان اتفاق مثبت ویروس کرونا برای گردشگری استان مازندران است که رقم خورده است تا مجموعه های خصوصی گردشگری بتوانند در فضایی آزاد با یکدیگر رقابت کنند ، اما نکته اینجاست که آیا واقعا تعطیلی مدرسه خوابی یا اسکان فرهنگیان و پلاژهای دولتی می تواند در تقویت تاسیسات گردشگری مازندران و توسعه این حوزه کمک کند؟

سهم پنج درصدی مازندران از گردشگری

در نگاه نخست باید گفت خیر . زیرا از مجموع ۳۰ میلیون گردشگری که هر ساله مازندران را به عنوان مقصد سفر انتخاب می کنند تنها یک و نیم درصد در پلاژهای دولتی و مدارس اسکان می کنند و اگر ریزتر و دقیق تر نگاه کنیم ، شاید در نگاه اول به این نتیجه برسیم که اصلا با تعطیلی این اماکن اقامتی هیچ سرریزی به سمت اقامتگاههای رسمی ایجاد نشود.

با وجود اینکه مدرسه خوابی و پلاژ خوابی را نمی توان باعث کاهش هدایت گردشگران به سمت تاسیسات رسمی دانست ، اما وقتی وارد جزئیات می شویم مسئله اندکی متفاوت می شود. نکته این است که یک و نیم درصد سهم پلاژها و مدارس برای اقامت دادن گردشگران ، از مجموع ۳۰ میلیون نفر نیست، چرا که حدود ۹۵ درصد از جمعیتی که به مازندران سفر می کنند در خیابان ها ، پارک ها، چادرها، ویلاهای شخصی و استیجاری و به انواع روش های غیر رسمی اقامت می کنند و سهم تاسیسات رسمی همچون هتل و متل و مهمانسراها کمتر از پنج درصد است. 

بگذارید کمی با اعداد و ارقام سخن بگوییم. ظرفیت رسمی اقامتی استان مازندران حدود ۷۰ هزار تخت برای هر شب اقامت است که شامل ۲۰۰ مجموعه اقامتی می شود. از طرفی سالانه حدود ۳۰ میلیون گردشگر وارد استان مازندران می شوند که به گفته مسئولان گردشگری تقریبا از این میزان حدود یک میلیون و ۵۰۰ هزار نفر از اقامتگاه های رسمی استفاده می کنند.

حال وقتی آمار یک و نیم درصدی مدرسه خوابان و پلاژ خوابان را در برابر آمار پنج درصدی کل اقامت در تاسیسات رسمی استان مازندران قرار دهیم ، خواهیم دید که این میزان چندان اندک نیست و می تواند بسیار تاثیر گذار باشد.

معاون گردشگری اداره کل میراث فرهنگی مازندران در این باره گفت: از نظر بالقوه تعطیلی پلاژهای دولتی و اسکان فرهنگیان می تواند فرصت خوبی برای تاسیسات گردشگری جهت جذب مسافر و درآمد بیشتر باشد و این اماکن می توانند با استفاده از این فرصت جایگاه خود را از انتخاب دست چندمی به اولویت تغییر دهند. 

مهران حسنی افزود : در هیچ کشور مبتنی بر اقتصاد گردشگری شاهد پدیده ای به نام پلاژهای دولتی یا اسکان فرهنگیان نیستیم و با توجه به اینکه گردشگری صنعتی مبتنی بر سرمایه گذاری بخش خصوصی است ، اینگونه روش‌ها ریسک سرمایه گذاری را افزایش داده و به نوعی اشتیاق فعالان این حوزه را کاهش می دهد.

وی با بیان اینکه گردشگری کاملا اقتصادی مبتنی بر رقابت است ، اظهار داشت : طرح هایی مانند اسکان فرهنگیان و پلاژهای دولتی نه تنها تقریبا رقابت را از بین برده و آن را بی معنا می کنند، بلکه به واسطه خدمات تقریبا رایگان مانع از درآمدی زایی اقتصاد کلان یک مقصد گردشگری خواهند شد.
معاون گردشگری مازندران با بیان اینکه پلاژهای دولتی و اسکان فرهنگیان یک طرح حمایتی برای اقشار کم برخوردار و کارمندان دولت بود ، افزود : البته اینگونه حمایت ها در دیگر کشورها وجود دارد ، اما به شکلی اجرا می شود که باعث تقویت گردشگری و برخورداری اقشار محروم به طور همزمان می شود.

وی توسعه تاسیسات گردشگری و رقابت پذیر شدن آن را زمینه ای برای بالا بردن تعداد مسافر و کاهش قیمت عنوان کرد و گفت: هم کاهش قیمت به نفع اقشار کم برخوردار است و هم افزایش گردشگر به نفع سرمایه گذاران خواهد بود.

تعطیلی پلاژها و مدرسه خوابی چه تاثیری دارد؟

گذشته از اعداد و ارقام و اینکه پلاژ خوابی و مدرسه خوابی چه فضایی برای صنعت گردشگری مازندران ایجاد کرده است ، باید برگردیم به مسئله کرونا و تعطیلی طرح های موازی با گردشگری و اینکه آیا تعطیلی کرونایی باعث می شود تا مسافران به سمت تاسیسات رسمی گردشگری سوق پیدا کنند؟ یا دقیق تر تعطیلی اجباری کرونایی پلاژها و اسکان فرهنگیان چه تاثیری در تعداد مراجعین به هتل ها و مسافرخانه ها و دیگر موارد دارد؟

معاون گردشگری مازندران در پاسخ به این پرسش گفت : شاید اصلا تاثیری نداشته باشد و در غیر این صورت اثرگذاری آن بسیار کم است.

حسنی توضیح داد : همان طور که گفتم تعطیلی پلاژهای دولتی و اسکان فرهنگیان فرصت بالقوه را برای تاسیسات اقامتی رسمی ایجاد می کند، اما اینکه این اقامتگاه ها چقدر می توانند در جذب سرریز مشتریان سنتی پلاژها و مدارس موفق باشند موضوع دیگری است. لازمه استفاده از فرصت پیش آمده این است که مدیریت گردشگری مجموعه های اقامتی در خدمات ارائه شده بر اساس تقاضای مشتریان تنوع ایجاد کنند ، اما به دلیل مدیریت سنتی عمده اقامتگاه ها می توان گفت که تعطیلی پلاژها و مدرسه خوابی تاثیر چندانی بر میزان مشتریان اقامتگاه های گردشگری ندارد.

معاون گردشگری با بیان اینکه هنوز گردشگری مازندران نتوانسته سهم خود را از سبد مسافران افزایش دهد ، گفت : به همان دلایل این توان وجود ندارد تا از تعطیلی پلاژهای دولتی یا دیگر طرح های گردشگری دولتی حداکثر بهره برداری شود.

گره کور مجموعه‌های اقامتی مازندران

اگر از موضوع تعطیلی مجموعه های اقامتی دولتی بگذریم ، نباید فراموش کنیم که هنوز ۹۵ درصد مسافران و گردشگرانی که به مازندران سفر می کنند از اقامتگاه های رسمی استفاده نمی کنند. یعنی بیش از ۲۹ میلیون مسافر مازندران در طول سال از ظرفیت های اقامتی رسمی که دارای مجوز از میراث فرهنگی است استفاده نمی کنند که البته نمی توان این مسئله را ناشی از فقدان آگاهی مسافران دانست.

به نظر می رسد عواملی در این میان دخیل است که اقامتگاه های رسمی را حتی در اولویت چندم مسافران قرار نمی دهد و در عوض زمینه را برای استقبال از ویلاهای استیجاری ، خانه مسافر و امثال آن باز گذاشته است ؛ اقامتگاه های خصوصی که کمترین میزان امنیت ، تعهد و خدمات را ارائه می دهند و اصلا با معیارهای گردشگری همخوانی ندارند.

با این حال همان طور که گفته شد بیش از ۸۰ درصد مسافرانی که به مازندران سفر می کنند اقامت در خانه‌های استیجاری و ویلاهای خصوصی را بر می گزینند. یعنی جمعیت حدود ۲۴ میلیونی که به جز هزینه برای خورد و خوراک ، آورده اشان برای صنعت گردشگری و درآمد کلان استان در هاله ای از ابهام قرار دارد.

گذشته از اینکه اعداد و ارقام به ما چه می گویند ، سئوال اساسی این است که چرا تقریبا بخش اعظم گردشگری مازندران از اقامتگاه های رسمی گردشگری استقبال نمی کنند و فضاهای فرعی را ترجیح می دهند؟

کارشناسان گردشگری مولفه مدیریت را مسبب و مانع اصلی ساماندهی گردشگران در مازندران و کشور می دانند و معتقد هستند که هنوز نگاه درآمدزایی ، اقتصادی و همچنین علمی به گردشگری در کشور و مازندران شکل نگرفته است.

دانا یوسفی کارشناس جهانگردی و گردشگری به خبرنگار ایرنا گفت : تصور از گردشگری در کشور ما سنتی ، برپایه درآمد روزمره ، انفرادی و سودجویی است که گذشته از چرایی شکل گیری چنین فضایی ، علت تداوم آن را باید در مدیریت ناکارآمد، ناآگاه و غیر علمی بر صنعت گردشگری کشور در چند دهه اخیر جست و جو کرد.

وی با بیان اینکه مدام فعالان حوزه گردشگری و مدیریت کلان همدیگر را مقصر جلوه می دهند ، افزود : اما کفه ترازوی تقصیر مدیریت گردشگری در کشور سنگین تر است زیرا در تمامی اقتصادهای شکوفا بر پایه گردشگری و کشورهایی که در صنعت توریسم موفق عمل کردند ، سایه یک مدیریت منسجم ، برنده ، قاطع و تصمیم ساز احساس می شود.

یوسفی به ترکیه ، امارات ، چین ، مالزی و آفریقای جنوبی به عنوان کشورهای موفق یک دهه اخیر در صنعت گردشگری اشاره کرد و توضیح داد : در این کشورها گردشگر، خدمات گردشگری ، نیاز مسافر و رفاه او در اولویت قرار گرفته و همه نهادها برای تقویت این حوزه توسط مدیریت متمرکز همصدا هستند.

مدیریتی که اختیار ندارد
این کارشناس گفت: از مسائل کلان که بگذریم و به مشکلات گردشگری استان مازندران متمرکز شویم ، باید گفت که در استان ما با وجود فراهم بودن جاذبه های طبیعی و تاریخی ، اما مدیریت گردشگری ضعیف ترین دستگاه بوده و اختیاراتش فقط به چند بخش خلاصه می شود. 

یوسفی اظهار داشت: مدیریت گردشگری مازندران بر دریا، جنگل ، دشت ، کوهستان، ورودی و خروجی استان و همچنین دیگر جاذبه های تاریخی هیچ اختیار تامی ندارد و برای یک مجوز باید سال ها در نهادها و ادارات موازی معطل ماند . این مسئله نشان می دهد که با وجود شعارهای زیبای مسئولان در مورد اولویت قرارگرفتن گردشگری ، اصلا این حوزه جایگاهی برای اثرگذاری ندارد.

وی افزود : گردشگری استان بر زیر مجموعه خود یعنی تاسیسات گردشگری از جمله اقامتگاه ها نیز مدیریتی ندارد و حداکثر توان مدیریتی آن اعطای مجوز و یا پلمپ و تعطیلی است در حالی که مدیریت گردشگری باید مبتنی بر جهت دهی به سرمایه گذاران و بهره برداران باشد. پس می توان نتیجه گرفت گردشگری در مازندران امری رها شده است و همانند مجمع الجزایری هر جزیره مستقل از دیگری فعالیت می کند در حالی که گردشگری یک زنجیره و پازل است و هر تکه با تکه دیگر کاملا در تماس است .

این کارشناس گردشگری اظهار داشت : حتی مدیریت گردشگری استان بر تاسیسات زیر مجموعه خود نیز نظارت و اختیار لازم را ندارد و چندین دستگاه در این زمینه دخیل هستند که بخشی از توان و همچنین انعطاف پذیری آن را کاهش می دهد.

سودجویی نه درآمدزایی

این کارشناس جهان گردی اظهار داشت : آنچه در گردشگری مازندران بیشتر به چشم می خورد به جای برنامه ریزی برای کسب درآمد در بلندمدت و تداوم حیات گردشگرانه، نگاه سودجویانه آنی به مسافر است. 

یوسفی معتقد است که مدیران و بهره برداران مجموعه های اقامتی در مازندران سعی دارند با کمترین هزینه بیشترین میزان درآمد را از مسافر داشته باشند این در حالی است که امروزه با بالا رفتن سطح آگاهی مردم و به تبع مسافران این نوع نگاه برای مخاطب توهین آمیز بوده و به همین خاطر مسافران با گریز از اقامتگاه های گردشگری رو به ویلاهای استیجاری می آوردند.

وی کهنگی برخی اقامتگاه های رسمی ، عدم رعایت استانداردهای لازم خدماتی ، عدم ارائه بسته‌های متنوع اقامتی و همچنین تفاوت فاحش اقامت‌گاه‌های رسمی با غیررسمی را از ایرادات اصلی تاسیسات اقامتی رسمی مازندران برشمرد و گفت: به جز چند هتل لوکس که عمده تمرکز آن بر غرب استان است ، عملا تنوع خاصی برای مسافران و اقشار مختلف با سطح درآمدی متفاوت در مازندران وجود ندارد.

به گفته این کارشناس جهانگردی ، مدیریت گردشگری استان نیز جز توصیه های مختلف ، هیچ ضمانت اجرایی ندارد و فقط باید نظاره گر تداوم ویلا خوابی ، پلاژ خوابی و مدرسه خوابی باشد. به همین دلیل ما همواره شاهد توسعه ویلاهای استیجاری و خانه مسافر در برابر عقب ماندگی اقامتگاه های گردشگری هستیم و هیچکس نیز نمی تواند بهره برداران را مجبور به توسعه خدمات کند.

توجیه‌ناپذیری سرمایه گذاری گردشگری

بابازاده از دیگر کارشناسان گردشگری و دانش آموخته رشته جهانگردی نیز گفت : حتی اگر همه مسافران اقامت در تاسیسات رسمی را انتخاب کنند ، چنین ظرفیتی در مازندران تعبیه نشده است زیرا همواره سرمایه گذاری در صنعت اقامتی استان به واسطه رقبای موازی توجیه ناپذیر است. 

وی افزود : وقتی چندین دهه به ویلاهای استیجاری اجازه فعالیت آزادانه داده شده و وقتی مازندران بیش از ظرفیت اقامتگاه های رسمی دارای ویلای شخصی است و هر روز صدور مجوز ساخت ویلا در حال افزایش است و همچنین تا زمانی که آغوش مدارس و پلاژهای دولتی و همچنین خیابان های مازندران برای اقامت گردشگران باز است ، نمی‌توان انتظار داشت حوزه اقامتگاه‌های گردشگری مازندران توسعه یابد.

بابازاده توضیح داد : در واقع مازندران برای مسافران حیاط خلوت محسوب می شود و ما با گردشگر به معنای استاندارد آن در استان سر و کار نداریم .  متاسفانه وضعیت در مازندران به گونه ای است که بخش قابل توجهی از مسافران انتخاب های متعددی برای هزینه کمتر دارند و به همین دلیل هم هیچگاه از اقامتگاه رسمی گردشگری استقبال نمی کنند و در نتیجه سرمایه گذاری در بخش اقامتی نیز توجیه ناپذیر می شود و اینگونه سرمایه ها به سمت بازار مسکن و ملک سوق پیدا می کند که اتفاقا دارای ارزش افزوده بیشتری نیز است.

وی افزود : مثلا اگر در نظر بگیریم که هر مسافر ۵۰۰ هزار تومان برای اقامت خود در مازندران هزینه کند که این روزها رقم ناچیزی برای یک سفر است ، شاهد آن خواهیم بود که سالانه حداقل ۱۵ هزار میلیارد تومان درآمد از محل اقامت گردشگران نصیب استان شود که رقم بزرگی است ولی واقعیت این است که در حال حاضر حتی در صورت استقبال گردشگران نیز ظرفیتی برای پذیرایی از مسافران در اقامتگاه های رسمی وجود ندارد و ما از این حداقل درآمد هم محروم هستیم.

مدیریت غیر خلاقانه

پاسخ مسئولان گردشگری به پرسش ما در باره علت عدم استقبال گردشگران از اقامتگاه های رسمی متفاوت از کارشناسان است. معاون گردشگری اداره کل میراث فرهنگی مازندران معتقد است که عدم مدیریت خلاقانه بهره برداران اقامتگاه های رسمی و نگاه سنتی آنها بیشتر مشتری گریز است تا جذب کننده.

حسنی مدیریت های مدرن بر اقامتگاه های رسمی مازندران را نمونه های موفق در استان دانست و افزود: متاسفانه بیشتر بهره برداران تصور می کنند که خودشان مدیران خوبی هستند.

وی تنوع بخشی در قیمت و خدمات را تنها راه برون رفت از بی تمایلی مسافران به اقامتگاه های رسمی عنوان کرد و ادامه داد: صنعت گردشگری وارد دنیای مدرن شده است که در آن عرضه بر اساس تقاضا تعیین می شود و تغییر می کند در حالی که در مازندران گردشگری فقط به دادن یک واحد برای خواب دیده می شود.

به اعتقاد کارشناسان گردشگری نیز تنوع بخشی در خدمات ، ایجاد اقامتگاه های رسمی متنوع بر اساس شناسایی سلیقه و توان اقتصادی گردشگر و ایجاد شبکه گردشگری به جای حرکت انفرادی مهم ترین اصلاحاتی است که باید صنعت توریست مازندران به خود بیند.

به اعتقاد این کارشناسان ، تفویض اختیار بیشتر برای مدیریت گردشگری ، ایجاد شرایط رفاهی بیشتر برای مسافر در مجموعه های اقامتی و همچنین اقامتگاه های متنوع طبق نیاز مسافران یک ضرورت برای خروج گردشگری مازندران از روزمرگی است . در واقع گردشگری مازندران نیازمند اصلاحاتی اساسی است و با رویه فعلی نمی توان انتظار تغییر چندانی داشت.

کارشناسان جهانگردی معتقدند که در نخستین قدم باید ویلاسازی و ویلاخوابی را در مازندران غیر موجه و زیان‌ده کرد تا سرمایه گذاری ها به سمت گردشگری سوق پیدا کند. پیشنهاد مشخص آنان مطالعه اقشار مختلف گردشگران ، نیازسنجی و ارائه بسته های خدماتی گردشگری بر اساس نیاز مخاطب است.