هامون و جان تازه خولک‌بافی سیستان

منطقه سیستان واقع در شمال سیستان و بلوچستان و جنوب شرق ایران اسلامی به سبب وجود تالاب بین‌المللی هامون، رودخانه هیرمند و بادهای موسمی ۱۲۰روزه برای بسیاری از مردم آشناست، وضعیت مطلوب کشاورزی و آب و هوای مناسب در گذشته‌های نه چندان دور این منطقه را به انبار غله ایران معروف کرده بود.

تالاب بین‌المللی هامون به عنوان بزرگترین پهنه آب شیرین ایران و خاورمیانه، از دوران قدیم تاکنون نقش اساسی در زندگی مردمان سیستان داشته بطوریکه سیستان را زاده هامون و هیرمند نامیده اند، این دریاچه علاوه بر اثرات مثبت طبیعی، اقتصادی و اجتماعی، در آیین زرتشت نیز تقدس خاصی دارد.

هامون علاوه بر تامین آب آشامیدنی و کشاورزی ساکنان منطقه، معیشت‌های گوناگونی را در پیرامون خود خلق کرده و زمینه اشتغال گروه‌های مختلف از جمله ماهیگیری، شکار، دامداری و حصیربافی را فراهم ساخته است.

پوشش گیاهی دریاچه هامون از گونه های متنوعی مانند توت، نی، تیغال، سه وجگ، تزگ و غیره تشکیل شده که هر کدام کاربردهای متفاوتی دارند.

نی‌های روییده در بستر این دریاچه ابزار و مواد اولیه لازم را برای فعلیت‌پذیر کردن خلاقیت و هوشمندی مردمان حاشیه نشین هامون فراهم کرده است.

این دریاچه یا تالاب بین‌المللی در زمان پرآبی سفره بزرگی برای هامون نشینان پهن کرده و فعالیت های گسترده ای را رقم زده بود اما با قطع آب رودخانه هیرمند و خشکیدن تالاب هامون در ۲ دهه گذشته نه تنها فرصت های شغلی از دست رفت بلکه بسیاری از مردم حاشیه این دریاچه مجبور به مهاجرت شدند.

ریزش رحمت الهی، بارندگی های قابل توجه اواخر پارسال و اوایل امسال در حوضه آبریز هیرمند و جاری شدن سیلاب های غیر قابل کنترل در افغانستان موجب آبگیری بخش هایی از تالاب هامون و احیا نیزارها و برخی فعالیتهای وابسته به آب شد. 

رشد نی های بستر هامون سبب جنب و جوش و رونق دامپروری و حصیر یا پرده بافی در حاشیه این تالاب شد بطوریکه آنچه بیشتر از همه نظر هر رهگذری در حاشیه این دریاچه را جلب می کند فعالیت پرده‌بافی سنتی یا خولک‌بافی است.

خولک بافی یکی از صنایع دستی معروف سیستان

حصیر بافی سیستان به عنوان یکی از هنرهای مهم مردم شمال سیستان و بلوچستان با خشک شدن دریاچه هامون، از نفس افتاد و در حال فراموشی بود.

حصیر بافی، پرده بافی یا یا به اصطلاح محلی «خولک بافی» که حاصل آن نوعی پرده خاص به نام پرده خولکی یا حصیری است، یکی از صنایع دستی معروف منطقه سیستان بوده که تاریخی نامعلوم و به گفته برخی افراد سالخورده منطقه قدمتی همزاد با دریاچه هامون دارد.

یک نخ جلو، یک نخ عقب، حالا یک خولک و با تکرار این حرکت پرده خولکی یا حصیری ساخته و از انجام این فعالیت چند صد نفر امرار معاش کرده و میلیون ها متر پرده تولید می شد.

وجود نیزارها به عنوان مهمترین اصل در دریاچه هامون

مواد اولیه تولید این پرده ها از نیِ نیزارهای دریاچه هامون تامین می شود و به گفته مردم این منطقه، در زمان پر آبی هامون این نیزارها نقش اصلی را در تامین علوفه دام های آنان داشته به طوری که گله های گاو بامدادان بدون چوپان و ساربان به نیزارها رفته و پس از چرا به آغل خود باز می گشتند.

وجود گیاه نی از چند جهت مانند چرای دام از برگ های سبز این گیاه، تلطیف هوا و چهره سبز منطقه، پناهگاه پرندگان مهاجر و برخی حیوانات و استفاده از آن در صنعت پرده بافی(خولک بافی) مورد توجه است.

از برگ های سبز و تازه نوعی نی که در زبان محلی به آن “توت” یا “توتک” گفته می شود برای خوراک دام به ویژه گاو سیستانی و از ساقه نازک و بلند آن در صنعت پرده بافی یا خولک بافی استفاده می‌شود.

خولک بافی یکی از صنایع دستی معروف و گسترده در سیستان بوده که در سراسر این منطقه به ویژه اطراف تالاب و دریاچه افراد زیادی به این کار اشتغال داشتند به طوری که هنگام عبور از جاده های مجاور آن ها، فعالیت پرده بافی به وضوح مشاهده می شده است.

بیشترین مصارف محصولات تولیدی خولک بافی به عنوان پرده در ورودی اتاق های مسکونی به منظور جلوگیری از ورود حشرات و عبور راحت هوا به دلیل اقلیم گرم منطقه و نیز استفاده در سقف خانه هایی که به زبان محلی به آنها “چوب پوش” می گویند بوده است و همچنین این پرده ها به دلیل شکل ظاهری کاربردهای تزیینی نیز دارد.

این نوع پرده ها در کشورهای عربی که هوای آنها گرم است نیز طرفداران زیادی دارد و بسیاری از پرده های تولید شده در این منطقه به طور قانونی یا قاچاق پس از رسیدن به مرزهای آبی به کشورهای عربی صادر می شده است.

متاسفانه در پی خشکسالی های دریاچه هامون این هنر ارزشمند رو به فراموشی بود که در ۲ سال اخیر با ورود آب به این دریاچه خولک بافی جان تازه ای گرفته است.

رونق مجدد خولک بافی با جاری شدن آب در دریاچه هامون

معاون صنایع دستی اداره‌کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی سیستان و بلوچستان در گفت‌وگو با خبرنگار ایرنا اظهار داشت: خولک بافی یکی از انواع حصیربافی در شمال استان و حوالی رودخانه هیرمند است که توسط صنعتگران این منطقه تولید می‌شود.

بهروز عیسی‌زهی گفت: خولک ماده اولیه یک نوع حصیر بافی است که در ساختن پرده های حصیری مورد استفاده صنعتگران قرار می گیرد و به همین دلیل همان اسم محلی روی این رشته ماندگار شده است.

وی افزود: قبل از خشکسالی ها در منطقه سیستان به دلیل وجود مواد اولیه در رودخانه برای تهیه این پرده های حصیری که همان نی های توخالی که به آنها خولک گفته می شود، این رشته رونق خوبی داشت اما با وجود خشکسالی و بسته شدن بستر رودخانه هیرمند، مواد اولیه لازمه اینکار وجود نداشت و تعداد زیادی از صنعتگران حصیربافی تغییر شغل دادند.

معاون صنایع دستی اداره‌کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی سیستان و بلوچستان بیان کرد: بعد از خشکسالی تعداد کمی از صنعتگران این رشته همچنان مشغول فعالیت بودند و مواد اولیه که در منطقه وجود نداشت را از کشور افغانستان و یا از استان های شمالی ایران تهیه می کردند تا این شغل و حرفه از بین نرود زیرا این نوع از صنایع دستی بازارپسندی بسیار خوبی دارد.

وی ادامه داد: امیدواریم با شرایط خوب تالاب هامون در سال های اخیر و رشد نیزارها که ماده اصلی این رشته است، خولک بافی مانند گذشته در منطقه رونق دوباره یافته و صنعتگران بتوانند تولیدات بیشتری داشته باشند.